زن پیشرو یا زن مسئولیت‌گریز؟ بازخوانی «زن و بچه» سعید روستایی در پرتو اندیشه عدالت

سعید روستایی در نخستین مصاحبه پس از اکران فیلم «زن و بچه» در جشنواره کن، هدف خود را تکمیل نمایش شمایلی از «زن پیشرو»، در ادامه فیلم‌های قبلش، عنوان کرد و در پایان مصاحبه نیز گفت که دستاورد مورد انتظارش «میخکوب شدن مخاطب» بوده است.

اگر معیار ما برای تحلیل، گفته اول مصاحبه یعنی هدف، نه دستاورد هایی چون إحساس‌برانگیزی و سرگرمی، باشد؛ باید پرسید: آیا جهانِ روایی این فیلم موفق شده است چهره ای قابل اقتباس از زن پیشرو را، که در اینجا وصفی دارای بار ارزشی است، در ربطی وثیق با «عدالت» و «آزادی» ارائه دهد؟ به نظر می‌رسد فیلم در تحقق این هدف با چالش‌های جدی مواجه است.

روستایی در روایتی که بر عدالت جنسیتی تأکید دارد، گاه به شکل مبالغه‌آمیز و حتی باورناپذیر، تصویری از مناسبات حقوقی و اخلاقی ترسیم می‌کند که نه تنها با نظام حقوق موضوعه انطباق ندارد بلکه با روش‌های سرپیچی پذیرفته شده در جامعه (خیانت خواهرانه) و با بنیاد ارزشهایی که روستایی داعیه‌ آن را دارد، برای نمونه برابری، نیز به اندازه کافی منطبق نیست. چرا که قصاص نشدن پدربزرگ، در فیلم، مساوی با نداشتن هیچ گونه مسئولیتی گرفته شده و در ذهن مخاطب به عنوان کانون بی‌عدالتی بازنمایی می‌شود؛

پیکان نقد در داستان پدر بزرگ در نهایت به اینجا می‌رسد که: ظلم مردانه که از آستین پدربزرگ درآمده، فرزند زن را بدون هیچ عواقبی می‌کشد. گویی نظام حقوقی نه تنها ظرفیت پیشگیری از قتل کودک‌ را ندارد بلکه به مثابه یک قاعده از مسئول دانستن قاتل، نیز سر باز می‌زند.

این روایت هم گم‌راه‌کننده است و هم با معیار های درام اجتماعی، کم‌فایده؛ زیرا از یک سو مانع شرعی فقط برای قصاص پدر و جد پدری وجود دارد؛ نه تشدید حبس. از سوی دیگر، «تساوی در قصاص» اصولا نمی‌تواند مطالبه عدالت‌خواهانه زن پیشرو باشد، و از طرفی تشدید مجازات حبسْ ظرفیت کانون قصه بودن را ندارد، به همین بها، بی‌عدالتی بزرگ‌تر و بنیادی تر که در حق ندا و علیار (فرزندان مهناز) رقم خورده است، به نفع بازنمایی بی‌مسئولیتی مطلق پدربزرگ، به حاشیه ‌رفته است.

مهناز که قرار است نماد زن پیشرو باشد، پیوسته از پذیرش مسئولیت سر باز می‌زند؛ گویی مسئولیت مرگ علیار و رنج ندا بر عهده همه است، جز مهناز. از همین‌رو، باید گفت «مسئولیت» به‌مثابه گمشده داستانی روایت روستایی، در سه سطح باید تحلیل شود:

۱. مسئولیت کیفری
2. مسئولیت مدنی (خانوادگی)
3. مسئولیت عمومی (نهادی و اجتماعی)

اگر فیلم نه به‌عنوان بیانیه‌ای در باب مظلومیت زن، بلکه «به مثابه روایت یک تراژدی اجتماعی» امکان بروز می‌یافت، احتمالاً نوع سوم از مسئولیت -یعنی مسئولیت عمومی- جدی‌تر گرفته می‌شد. در آن صورت، قضاوت مخاطب نیز از مجازات پدربزرگ عبور کرده و بر «مصلحت کودک» تمرکز می‌کرد؛ مصلحتی که باید در هر دو نظام مسئولیت خانوادگی و مسئولیت اجتماعی، معیار عمل قرار گیرد.

همان‌طور که در نظام‌های حقوقی پیشرفته، نهاد Parental Responsibility تعهداتی روشن برای والدین تعریف می‌کند، در فقه اسلامی نیز حضانت نه صرفاً «حق»، که اولویت در انجام وظیفه مراقبت نسبت به کودک تعریف شده است. اگر بخواهیم تفسیری «رستگارانه» از فیلم روستایی ارائه کنیم، باید آن را نه به‌مثابه فریادی علیه ناکامی‌های کیفری، بلکه فراخوانی برای ارتقاء سطح مسئولیت عمومی در قبال کودکان بدانیم؛ چیزی که تنها از مسیر نهادسازی و بازاندیشی در اخلاق مراقبت جمعی ممکن است.

سه سطح مسئولیت در مرگ علیار

۱. مسئولیت کیفری: پدربزرگ و حلقه خشونت

رفتار پدربزرگ با علیار گرچه فاقد عنصر مستقیم مادی (مثل استفاده از سلاح یا تهدید صریح به مرگ) است، اما از منظر نظریه استناد و ماده ۲۹۱ قانون مجازات اسلامی قابل بررسی است. قانونگذار ایرانی و بسیاری از نظام‌های کیفری، در مواردی که رفتار خشونت‌آمیز یا تهدیدآمیز سبب روانی جدی در قربانی ایجاد کرده و به مرگ منتهی شود، قتل غیرعمد یا شبه‌عمد را قابل تصور می‌دانند.

در این خصوص، پاسخ حقوقی داده شده توسط وکیل به مهناز در فیلم دقیق نبود؛ چه اینکه عنصر مادی جرم قتل یا همان علت تامه قتل، تشکیل شده از دو جزء: ۱) مجموع اقدامات پدربزرگ تا پیش از پایین افتادن علیار از پنجره (شامل ترک فعل و تقصیر در آرام کردن و دور کردن علیار از پنجره) و ۲) پرت شدن از پنجره.

با توجه به تحلیل ماهیت حقوقی حضانت مشخص می‌شود که اصالتا تکلیف حسن نگهداری متوجه پدربزرگ بوده است، لذا فارغ از عنصر روانی و انگیزه قتل، صرف ترک فعل او تقصیر در نگهداری و حفاظت از کودک است و مستند به بند پ ماده ۲۹۱- اگرنه مستند به ماده ۲۹۰ یعنی قتل عمل- قابلیت مجازات دارد.

۲. مسئولیت مدنی (خانوادگی): مهناز، مادر و بار فراموش‌شده حضانت

در فیلم، مهناز کودک خود رابه پدربزرگی می‌سپارد که سابقه خشونت دارد و دائم الخمر است. پس از بهم خوردن خواستگاری چند روزی دیر تر دنبال آنها می‌رود در حالی که می‌داند پدربزرگی که نگران از آوار شدن کودکان پسر متوفایش بر سر خود است، انگیزه کافی برای خشونت یا حتی قتل را می‌تواند داشته باشد. این در حالی است که حضانت در نظام‌حقوقی، در تحلیل نهایی تکلیف یا وظیفه تعریف می‌شود. در حقوق کشوری مثل انگلستان، اصطلاح parental responsibility ناظر بر وظیفه مراقبت ایمن، حمایت عاطفی و نظارت بر رفاه کودک است.

مهناز در این وظایف کوتاهی کرده و تلاش می‌کند مسئولیت را به دیگران نسبت دهد؛ در حالی که مرگ علیار، از جمله، نتیجه مستقیم این غفلت مراقبتی است.

۳. مسئولیت عمومی: مدرسه، نهادهای حمایتی و ما

چه کسی متوجه افت تحصیلی علیار شد؟ چه کسی به اضطراب یا فرارهای احتمالی او توجه کرد؟ اگر حتی یک نهاد آموزشی یا حمایتی به موقع ورود می‌کرد، شاید پایان ماجرا متفاوت بود. مسئولیت عمومی یعنی جامعه نه فقط در قانون، که در اخلاق و ساختارهای نهادمند خود باید کودک را در اولویت قرار دهد. این مسئولیت بر عهده نهاد آموزش، رسانه، دولت و ما به‌عنوان شهروندان است. بدون آن، مسئولیت کیفری و مدنی تنها پاسخی دیرهنگام به یک فاجعه است.

جمع‌بندی: بازگشت به مصلحت کودک

اگر «زن و بچه» قرار بود فیلمی درباره زن پیشرو باشد، باید پیش و بیش از آن، فیلمی درباره کودک آسیب‌پذیر می‌بود. عدالت، آن‌گونه که در روایت‌های حقوقی معنا دارد، نه با انتقام که با پاسخ‌گویی نهادی و مراقبتی محقق می‌شود. در جهانی که مسئولیت فراموش شده است، کودک نخستین قربانی است.