تلاشی برای تدوین تاریخ شفاهی وکالت ایران

وکلاپرس- گروهی از وکلا اخیرا تلاشی را برای تهیه و تدوین تاریخ شفاهی وکالت ایران آغاز کرده اند. این گروه از وکلا متشکل از  سعید دهقان، علی صابری و عباس ایمانی که نام کافیلا (Coffee Law) را برای خود برگزیده اند، قصد دارند تاریخ شفاهی ایران را در قالب کتاب و فیلم منتشر کنند.

 «… به صرافت تدوینِ «تاریخ شفاهی وکالت در ایران» افتاده‌ایم تا از ذهن و دلِ کهنه‌کارانِ وکالت، نقبی بزنیم به دنیای دهه‌های پیشینِ وکالتِ ایرانی؛ تا خوشی‌ها و مصائب کار را بهتر و دقیق‌تر ببینیم و بشناسیم. لغزندگی عمر، ما را بر آن می‌دارد که تجربه‌های زنده را تشویق به سخن گفتن کنیم. چه، به قول فردوسی: «شکاریم یک‌سر همه پیشِ مرگ…». شاهدِ مدّعا اینکه، چند روزی بیشتر به مصاحبۀ ما با دو پیشکسوتِ کم‌نظیر، زنده یادها «بهمن کشاورز» و «اسماعیل مصباح اسکویی» باقی نمانده بود که «جرس فریاد می‌دارد که بربندید محمل‌ها».

« «تاریخ شفاهی» خوب‌ترین نوعِ تجربه‌اندوزی است. آنچه بشر را از تکرارِ خطاهایِ پیشین (در امور فردی و جمعی) باز می‌دارد، نگاهِ عبرت‌آمیز به زندگی و تجربه‌ پیشینیان است. اینکه ما تجربه‌های یک «وکیلِ کهنه‌کار» را به طور مکتوب داشته باشیم، برای نسل‌هایِ بعدیِ این حرفه، بسیار ارزشمند خواهد بود؛ و می‌توانیم از این راه، تجربه‌هایمان را ژرف‌تر و گسترده‌تر کرده و خردِ جمعی و حرفه‌ای وکالت را تقویت کنیم…»

بخشی از مقدمه جلد نخست کتاب «تاریخ شفاهی وکالت در ایران» (در آستانه انتشار)

سعید دهقان، وکیل دادگستری و سردبیر مجله کانون وکلای دادگستری مرکز ، در گفت‌وگوی اختصاصی با وکلاپرس به معرفی مجموعه کافیلا و فعالیت آن در حوزه تاریخ شفاهی وکالت پرداخته است که شرح آن در ادامه می آید:

درمورد مجموعه کافیلا (Coffee Law) اندکی برای مخاطبان توضیح دهید.

مجموعه کافیلا را با همفکری و همکاری سه نفره به اتفاق آقایان عباس ایمانی و علی صابری راه انداختیم و ثبت کردیم تا هم پروژه تاریخ شفاهی وکالت در ایران را به سرانجام برسانیم و هم در کنار سایر برنامه‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت مانند مجله تصویری، برگزاری جلسات هم‌اندیشی پیرامون قوانین و ضرورت بازنگری‌ها و تغییر رویکردها از طریق کارگاه‌ها و ورکشاپ ها، به طور کلی گفت‌وگو را به عنوان موثرترین روش مدنی در دل جامعه حقوقی و وکالت، گسترش دهیم. ضبط و ثبت تاریخ شفاهی وکالت در ایران، اولین و البته به نوعی مهم‌ترین برنامه مجموعه کافیلا (CoffeeLaw) بوده است که در حال حاضر دو جلد کتاب کامل از آن آماده انتشار است و چون به شکل دو امدادی ادامه خواهد داشت، بیش از پروژه کاری، یک «پروسه» خواهد بود.

فرآیند تهیه تاریخ شفاهی وکالت از چه زمانی آغاز شد؟

فرآیند تهیه تاریخ شفاهی وکالت پس از حدود چهار سال بررسی و مطالعه و گفت‌وگو با بزرگان این حرفه و افراد حرفه ای در این بخش، آغاز شد. از قضا، زنده یاد استاد بهمن کشاورز که از اولین شخصیت‌هایی بود که در این مورد با او صحبت کرده بودیم و بسیار از این ایده استقبال کرده بود، در اسفند سال ۹۷ قرار گذاشته بودیم که به محض آغاز روند گفت‌وگوها در نیمه اردیبهشت سال ۹۸ نخستین گفت‌وگوشونده در این سری برنامه‌ها باشند که متاسفانه حدود دو هفته قبل از آغاز برنامه، فوت شد. این مسئله از یک سو سبب تأثر عمیق ما شد و از سوی دیگر موجب افزایش انگیزه، چون مصمم شدیم با سرعت بالاتر هر هفته با یکی از بزرگان این حرفه، گفت‌وگویی مفصل داشته باشیم. به همین دلیل پیش از برگزاری مراسم چهلم استاد کشاورز، فعالیت و گفت‌وگو با بزرگان جامعه وکالت را آغاز کردیم و بلافاصله پس از پایان ساخت سری اول، سری دوم مجموعه را هم آغاز کردیم که دی ماه ۹۸ به پایان رسید. اکنون، همزمان با تدارک سری سوم کار، در حال برنامه‌ریزی نهایی برای تکمیل پروژه گفت‌وگو با نسل سوم و فعال از وکلای حرفه‌ای با پرونده‌های مهم ملی، مدنی، اجتماعی، سیاسی و عقیدتی هستیم که قصد داریم آن را به عنوان «آموخته‌ها و اندوخته‌ها» در زیر مجموعه تاریخ شفاهی وکالت در ایران، منتشر کنیم.

هدف و انگیزه تیم از تهیه تاریخ شفاهی وکالت چه بود؟

هدف ما ضبط و ثبت آن دسته از مسائل مهم حقوقی و قضایی کشور بود که از یک سو بر مردم گذشت و از سوی دیگر بر وکلای ایشان در مقام دفاع، روش‌ها و شیوه‌ها، موانع و چالش‌ها، رویکردها و کارکردها می‌گذرد. به عبارت دیگر، ثبت آنچه بر وکالت و وکلا در ایران گذشته یا می‌گذرد و تاثیر آن بر حقوق مردم، از طریق مطالعه موردی پرونده‌های مهم در عرصه‌های مختلف. با تاریخ شفاهی وکالت، سپهر حقوقی و قضایی ایران را می‌توان تبیین و تحلیل کرد.

چرا تاکنون رسانه‌ها از تهیه تاریخ شفاهی وکالت توسط این تیم مطلع نشده‌اند؟

ما سه نفر به دو دلیل توافق کردیم تا زمانی که سری اول و دوم از کارهای مربوط به ضبط و ثبت پروژه که برای ما به نوعی مهمترین بخش از این پروسه بوده، کامل نشده است، موضوع را رسانه‌ای نکنیم. دلیل اول این بود که در سکوت خبری با آرامش بیشتری روند گفت‌وگو با پیشکسوتان و نسل دومی‌ها به سرانجام می‌رسد که خوشبختانه رسید. بیان دلیل دوم را هم اجازه بدهید به زمان بسپاریم.

در این راستا چه اقداماتی تاکنون صورت گرفته است؟

ما در آغاز کار، سه گروه را مورد نظر قرار دادیم و لیست را با اسامی و مشخصات ایشان تنظیم و سپس مراجعه کردیم؛ گروهی که قبل از انقلاب وکالت می‌کردند و یا قاضی بودند و سپس وکیل شده‌اند، گروهی که پرونده‌های ملی و مدنی و کلان داشتند و گروهی که ضمن دارا بودن دست کم یکی از دو شرط بالا، در نهاد وکالت هم سمت داشته و یا دارند. هدف از مراجعه به گروه سوم، الزاماً به معنای آغاز برنامه بعدی پیرامون تاریخ شفاهی کانون وکلا نیست، اما نمی‌توانستیم از موانع وکالت در بحث‌های مربوط به تاریخ شفاهی وکالت حرف بزنیم و غافل باشیم از فشارهایی که در این دهه‌ها بر نهاد وکالت آمده است. به همین دلیل، برخی از مصاحبه‌شوندگان، رئیس، نائب رییس، عضو هیات مدیره یا دادستان انتظامی اسبق، سابق و یا فعلی کانون وکلا بوده یا هستند. اما دقیقاً آن دسته از مقامات فعلی یا قبلی نهاد وکالت که وکالت را هم به طور حرفه‌ای دنبال کرده یا می‌کنند، نه الزاماً به صرف ریاست و یا هر مسئولیت دیگری در کانون وکلا. کمااینکه برخی از گفت‌وگو شوندگان هیچ سمتی در کانون نداشته‌اند اما از حیث اهمیت پرونده‌هایی که وکالت کرده‌اند، در این پروسه به عنوان مصاحبه‌شونده حضور دارند و یا خواهند داشت؛ برای مثال گفت‌وگو با وکلای پرونده‌های مهمی نظیر قتل‌های زنجیره‌ای، کنفرانس برلین، کوی دانشگاه، توقیف فله‌ای مطبوعات و… و یا موکلان سرشناسی نظیر محمدرضا شجریان، فائقه آتشین، مهرانگیز کار، محمود دولت آبادی و… و یا پرونده‌‌های جنجالی مثل شهلا جاهد، افسانه نوروزی، قدیمی ترین زندانی زن ایران و …

ثبت و ضبط گفت‌وگوها چگونه بود و چه مدت به طول انجامید؟

این گفت‌وگوها ساعت‌ها به طول انجامید؛ کم‌ترین زمان گفت‌وگو ۳ساعت و بیشترین ۱۴ساعت زمان برد که گاهی در دو یا سه جلسه برگزار می شد. در تیم تاریخ شفاهی وکالت، علاوه بر ما سه نفر که تمرکزمان بر پرونده ها و پرسش ها و چالش ها بود، خانم زهرا شفیعی به عنوان فیلمبردار حضور داشت و خانم سحر عارف به عنوان خبرنگار همکاری می کرد تا علاوه بر ضبط و پیاده‌سازی متن گفت‌وگو، حالات چهره مصاحبه‌شوندگان را نیز ثبت و ضبط کند. البته این روند به همین شکل، همچنان در جریان است و ادامه دارد.

حوزه سوالات طرح‌شده از مصاحبه‌شوندگان چه بود؟ محدودیتی در طرح پرسش‌ها اعمال نشده است؟

ما محدودیتی برای طرح پرسش‌ها نداشتیم و اما گاهی پیش می‌آمد که بعضی از سوالات با وجود اینکه مدت‌ها در تیم روی آن بحث و همفکری کرده بودیم، از سوی گفت‌وگو شونده، پاسخ درست یا کاملی داده نشود و یا با محافظه‌کاری زاید مواجه شود که ما مجبور بودیم به نحوی دیگر عمل کنیم تا کلاً بی‌جواب نماند. بخشی از سوالات برای همه مصاحبه‌شوندگان مشترک بود؛ برای مثال از همه پرسیده می‌شد که آیا وکالت کسی که از نظر سیاسی یا عقیدتی مخالف آرمان‌های آنان باشد را پذیرفته‌اند یا خیر و چرا؟ و یا از پذیرش وکالت در چه پرونده‌ای پشیمان شده‌اند و سوالاتی از این دست. تلاش کردیم سوالاتی طرح شود که معمولاً در هیچ گفت‌وگوی عادی از یک وکیل دادگستری پرسیده نمی‌شود و همین مسئله سبب شد سوالات گاهی کمی گزنده، حساس و منجر به سوء تفاهم شود، اما همچنان معتقدیم این دست سوالات هم برای ثبت تاریخ شفاهی وکالت در ایران و هم برای نسل فعلی و آیندگان لازم بوده و هست.

در حال حاضر چه تصمیمی برای انتشار این مجموعه گرفته‌اید؟

با توجه به اینکه ۲۴ برنامه از گفت‌وگوهای مورد نظر انجام شده و هم متن و هم فیلم آماده است، فعلا جلد اول از سری کتاب‌های تاریخ شفاهی وکالت در ایران را برای چاپ آماده کردیم و در اختیار ناشر قرار دادیم و در آستانه چاپ است. جلد دوم هم آماده انتشار است، اما بعد از رونمایی از جلد اول و دریافت بازخوردهای آن، جلد دوم را نیز همزمان با آغاز تدوین فیلم مستند، برای چاپ و انتشار تقدیم ناشر خواهیم کرد. تمام مجلدات به ترتیب حروف الفبا به پیشکسوتانی پرداخته که سن بالاتری دارند یا قدمت کار حرفه‌ای وکالتشان بیشتر است (هر جلد شامل ۱۰ گفت وگوی کامل به ترتیب حروف الفبا صفحه‌آرایی می‌شود). اما جلد سوم، موضوع محور است. همزمان سری کتاب‌هایی تحت عنوان «آموخته‌ها و اندوخته‌ها» به چاپ خواهد رسید که شامل گفت‌وگو با نسل سوم از وکلا خواهد بود که اگرچه بعضی از این گفت‌وگوها انجام شده، اما هنوز کامل نشده  است.

آیا این فرآیند ادامه‌دار خواهد بود؟

قطعا بله، به همین دلیل از نظر ما این فرآیند، پروژه نیست بلکه پروسه است؛ زیرا معتقدیم وکالت جریان دارد و نسل‌های بعدی کار می‌کنند و این پروسه با روش دو امدادی ادامه خواهد یافت. ما سه نفر در حد بضاعت (چه از نظر سن و زمان و چه از نظر توان) فکر می کنیم بتوانیم دست کم ۶ جلد از این کتاب ها را به علاوه یک فیلم مستند به سرانجام برسانیم، اما همانطور که گفت‌وگوهای جمعی را در مجموعه کافیلا متوقف نخواهیم کرد، امیدواریم روند چاپ و انتشار کتاب های بیشتر و شاید مستندهای دیگر با روایت های متفاوت، با کمک سایر همکاران جوان‌تر در نسل های بعدی، به همین شکل و البته بهتر ادامه یابد.

برنامه بعدی این تیم چه خواهد بود؟

برنامه بعدی ما تاریخ شفاهی کانون وکلاست، چراکه تاریخ شفاهی کانون وکلا نیز بسیار مهم و ارزشمند است. به همین دلیل، همزمان با بعضی از همکاران از دو نسل متفاوت که دغدغه و یا تالیفاتی در مورد این قدیمی ترین نهاد مدنی کشور دارند، در حال گفت‌وگو برای خط مشی کلی این کار و همکاری های لازم و مشترک هستیم. همانطور که می دانید در تاریخ شفاهی وکالت در ایران، تمرکز ما بر اشخاصی با پرونده‌های وکالتی بوده که برای اقشار مختلف جامعه مهم بوده و هست. البته از کسانی که سمت در کانون وکلا داشته‌اند، سوالاتی جنبی در مورد مسائل مرتبط با راس قاعده هرم کانون و یا بدنه آن طرح شده و می شود. برای مثال در مورد این مسئله که اساساً تربیت وکیل چگونه بوده است که سبب شده وکلای جدید و قدیم و یا چند نسل مختلف که همگی در کانون وکلا آموزش دیده اند، این همه متفاوت باشند؟ اینکه نقش کمیسیون کارآموزی و یا کمیسیون آموزش در این خصوص چه بوده و یا چگونه باید باشد و…