۱۴ مرداد سالروز صدور فرمان مشروطه؛ دیدگاه محمدعلی همایون کاتوزیان درباره حاکمیت قانون و معضلات آن در انقلاب مشروطه
فهرست
وکلاپرس- محمدعلی همایون کاتوزیان مورخ و عضو هیأت علمی مؤسسه شرق‌شناسی دانشگاه آکسفورد به مناسبت سالروز صدور فرمان مشروطه، در خصوص بیم و امیدهای آن روزگاران توضیحاتی بیان کرده است.
به گزارش وکلاپرس، به نقل از هم میهن، ۱۴مرداد ۱۲۸۵ سالروز صدور فرمان مشروطیت است؛ رخدادی دورانساز در تاریخ ایران که در پس عمده گرد و غبارها و فراز و فرودهای سیاسی رخداده در ۱۲۰سال اخیر، همواره چونان راه اصیل گذار از وضعیت نابه سامان به موقعیت به سامان به‌یاد آورده شده است.
بیشتر بخوانید:
چنانچه بسیاری از اصلاحجویان ایرانی درنهایت همان آرزویی را در دل پرورانده اند که سعید حجاریان در آغاز قرن پانزدهم خورشیدی در توئیتر خود نوشت: «مهمترین معضل ما ایرانیان در قرن گذشته، دورشدن تدریجی از آرمانهای مشروطه ازجمله حاکمیت قانون و محدودکردن قدرت بود. امید آنکه قرن۱۵، قرن حاکمیت‌قانون و تحدیدقدرت باشد.»
اینک نیز بسیاری بر این گمانند که صورت‌مسئله نسبت دولت و جامعه در ایران، همچنان همان‌است که در صدر مشروطه بود و بدین‌تعبیر گویی «صدر و ذیل تاریخ ما» را باید «ذیل تاریخ مشروطیت» دانست و ما همچنان پشت همان درب دقالباب میکنیم.
در انقلاب مشروطه نخست درکی حقوقی از این‌رخداد که همان برقراری «عدالتخانه» بود اولویت داشت اما به مرور غلبه الگوی روشنفکری سیاست زده «اهل ایدئولوژی» از سنخی که شریعتی و آل احمد شمایل تکامل یافته آن شدند، به «آشفتگی در فکر تاریخی» انجامید و تفکر را به ایدئولوژی فروکاست.
در این‌فرآیند فلسفه سیاسی مشروطیت و ملازمات آن نظیر حکومت قانون، نظام فرمانروایی میانه رو، رویکرد تجددخواه به نظام سنت و… طرد شد و روایتی مهیج اما زیانبار از تاریخ این «انقلاب سفید» عرضه شد؛ در همین روند زوال بود که تعبیر غریب آل احمد از «شیخ شهید» به مذهب مختار تفکر راجع به مشروطیت بدل شد و صورت‌مسئله تنظیم نظام حقوقی روابط شاه و مجلس زیر خروار‌خروار مباحثی سراسر نامربوط، از «استیلای غربزدگی» آل احمد تا «آسیا در برابر غرب» شایگان، از «بازگشت به خویشتن» شریعتی تا «آنچه خود داشت» نراقی، از «تفکر» فردید و داوری تا «پروتستانتیسم اسلامی» روشنفکران دینی، مدفون گشت.
اینک اما در هنگامهای که در سرگیجه ای مهیب تر، کنش سیاسی نیز به آشفتگی مطلق رسیده است و در زمانه زوال سیاست، گمان میرود راه «تحدید» قدرت تنها از نصیحت آن، آنهم در قالب بیانیه و شعار میگذرد، بازخوانی مشروطه ضرورتی دوچندان پیدا کرده است؛ گویی بازگشت همه ما ایرانیان به مشروطه است.
نقش قدرت‌های خارجی در پیروزی مشروطه و اینکه روشنفکران عصر مشروطه، روحانیون را فریب دادند، از جمله قول‌های رایج مبتنی بر توهم توطئه است که مخالفان مشروطه عموما بدان ها تکیه می‌کنند تا در اصالت و اهمیت آن تردید کنند.
از محمدعلی همایون کاتوزیان در همین زمینه پرسیدیم اولاً آیا روشنفکران عصر مشروطه روحانیون را فریب دادند؟ و ثانیاً آیا نقش رقابت‌های بریتانیا و روسیه در تحقق مشروطه تعیین کننده بود؟ پاسخ‌های کاتوزیان به هر دو پرسش البته منفی بود.
مشروح این پاسخ‌ها را در ادامه بخوانید.
«ایهاالناس! هیچ‌چیز مملکت شما را آباد نمی‌کند مگر متابعت قانون، مگر ملاحظۀ قانون، مگر حفظ قانون، مگر احترام قانون، مگر اجرای قانون و باز هم قانون و ایضاً قانون.» (سیدجمال‌الدین اصفهانی)
در انقلاب مشروطه کسی، کسی را فریب نداد. این‌انقلاب چنانکه در ذیل این‌مطلب خواهم گفت، انقلابی در وهله اول علیه دولت و برای استقرار حکومت قانون بود که همه طبقات ـ جز رعایای روستایی که هنوز در حوزه سیاست قرار نداشتند ـ از آن پشتیبانی کردند ازجمله قاطبه علما و روشنفکران.
ولی البته «حکومت قانون» هدف مشترک همه بود وگرنه نیروهایی مانند دموکرات‌ها در زمینه‌های دیگر هدف‌های رادیکال‌تری از اعتدالی‌ها داشتند. این را هم بگویم که برخی از نیروهای رادیکال مانند سیدجمال‌الدین اصفهانی، سیدحسن تقی‌زاده، سیدمحمدرضا مساوات و… خود معمم بودند. دیگر اینکه کمک سفارت انگلیس در مورد بست‌نشینی در سفارت ـ که شاید ندانید در دولت انگلیس مورد اختلاف بود ـ در یک‌مرحله تاثیر مثبتی داشت ولی ابتکار از مردم بود، نه از سفارت. دست‌آخر هم سه‌ماه پیش‌از سقوط محمدعلی‌شاه، روس و انگلیس مشترکاً پشت او را خالی کردند که سبب‌شد عقب‌نشینی کند و با انقلابی‌ها از در آشتی در آید که آنان نپذیرفتند و با فتح تهران او را خلع کردند.
ریشه‌های انقلاب مشروطه
ریشه‌های انقلاب‌مشروطه به جنگ‌های ایران و روس در اوایل سلطنت فتحعلی‌شاه بازمی‌گردد. شکست‌های پی‌درپی و عهدنامه‌های تحقیرآمیز برای ایران سبب شد که اصلاح‌طلبان و جمعی از نخبگان کشور در اندیشۀ بهبود وضع کشور و پیشرفت‌های نظامی و فنی افتادند. اصلاحات عباس‌میرزا ـ و تا اندازه‌ای پس از او ـ همه ازاین‌دست بودند اما حوادث نشان داد که این‌شیوه‌ها مؤثر نیست. به نیمه قرن‌نوزدهم که می‌رسیم کم‌کم معلوم شد آب از سرچشمه گل است و این سرچشمه، شیوه استبدادی حکومت بود.
استبداد، حکومتی خودسرانه بود که به هیچ قانونی خارج از خودش محدود نمی‌شد. یعنی دولت و در رأس آن شاه قادر بود هرکاری را که در توانش بود، انجام دهد. همه مردم از صدراعظم گرفته تا روستاییان، رعیت شاه بودند. او و حاکمانش می‌توانستند هرگاه اراده کردند جان و مال افراد را بگیرند. البته احکام شرع وجود داشت ولی آنها قادر نبودند جلوی خودسری دولت را بگیرند. مثلاً اگر شاه اراده می‌کرد سر پسرش را ببرد یا مِلک وزیرش را بگیرد، آنها نمی‌توانستند برای دفاع از خود به احکام شرع یا هیچ قانون دیگری توسل جویند. البته این حدی داشت ولی حد آن، همان توان و امکانات دولت بود.
مثلاً ناصرالدین‌شاه که از مقتدرترین پادشاهان قاجار بود، نمی‌توانست ایلات و عشایر را سرکوب کند ولی رضاشاه می‌توانست و این‌کار را کرد. دولت نه‌فقط در رأس جامعه بلکه در فوق آن قرار داشت. طبقات بالا مستقل از دولت و بلندمدت نبودند، بلکه این دولت بود که از طبقات و درنتیجه کل ملت، مستقل بود. دریچه‌ای که در دهۀ ۱۸۵۰ میلادی به سیستم‌های اروپایی باز شد، ماهیت استبداد را نشان داد. یعنی مشاهده شد که در اروپا حکومت به قانون محدود است و خودسرانه نیست.
حتی در دورۀ سلطنت مطلقه (دسپوتیسم) که در انگلستان دوقرن، در فرانسه نزدیک سه‌قرن، در آلمان و امپراطوری اتریش سه‌قرن‌ونیم و در روسیه چهارقرن دوام یافت، قدرت پادشاهان به حدودی محدود بود و این‌محدودیت را قوانین و سنت‌های دیرپا تأمین می‌کرد. چنین بود که برای اصلاح‌طلبان و نخبگان آن‌زمان، «قانون» شعار اصلی بود و رفته‌رفته به لفظی مقدس و کعبه‌آمال بدل شد و اولین طرح یک قانون اساسی را مَلکَم‌خان در «کتابچۀ غیبی» خود و سایر آثارش ریخت. کتاب «یک کلمه» مستشارالدوله (که منظور از آن یک کلمه «قانون» است) اکنون اثری آشناست.
پیش‌ازاین لفظ «استبداد» برای شیوه حکومتی به‌کار نمی‌رفت، چون استبداد شیوه طبیعی و منحصر‌به‌فرد حکومت به‌شمار می‌رفت و بدیل و جانشینی برای آن متصور نبود، مگر آشوب و هرجومرج که ناشی از برخورد ملت و دولت بود. هرگاه به‌دلایل داخلی و خارجی یک حکومت استبدادی سقوط می‌کرد، هرجومرج می‌شد تااینکه یک‌فرد به سرکردگی ایل‌وتبارش ظهور می‌کرد، از یاغیان نسق می‌گرفت و یک حکومت استبدادی جدید برقرار می‌ساخت.
اینک اصلاح‌طلبان حکومت قانون را بدیل استبداد می‌دانستند؛ یعنی حکومتی که در آن جان‌ومال افراد در پناه قانون باشد و مسئولیت، نظم و ترتیب در آن رعایت شود. کوشش‌های گام‌به‌گام که اصلاح‌طلبان به آن امید داشتند، به‌ثمر نرسید و قیام تنباکو در آخرین دهه قرن‌نوزدهم نشان داد که بدون اقدام‌جمعی، نتیجه حاصل نمی‌شود.
جمال‌الدین اسدآبادی پذیرفت که بیش‌از هرچیز به قانون نیاز است
قتل ناصرالدین‌شاه در سال ۱۸۹۶ و هرج‌و‌مرجی که پس از آن درگرفت، زمینه را برای انقلاب آماده کرد. شرح حوادث در خیلی آثار ازجمله نوشته‌های اینجانب هست و تکرار آن در اینجا نه بجاست، نه مورد دارد. غرض از یادداشت حاضر، تحلیل چگونگی انقلاب است. هنگامی که سیدجمال‌الدین اصفهانی، واعظ انقلابی سرشناس و از اندیشمندان نهضت، در منبری از حاضران پرسید به‌نظر آنها کشور بیشتر به چه نیاز دارد، هرکس چیزی گفت: اتحاد، وطن‌خواهی و غیره.
سید پذیرفت که همۀ اینها لازم است ولی افزود که بیش‌از هرچیز به قانون نیاز است:
«ایهاالناس! هیچ‌چیز مملکت شما را آباد نمی‌کند مگر متابعت قانون، مگر ملاحظۀ قانون، مگر حفظ قانون، مگر احترام قانون، مگر اجرای قانون و باز هم قانون و ایضاً قانون. اطفال باید از طفولیت در مکاتب و مدارس، قانون بخوانند و بدانند که هیچ معصیتی در تربیت و دین بالاتر از مخالفت با قانون نیست. عمل‌کردن به دین یعنی قانون، مذهب یعنی قانون. دین اسلام و قرآن یعنی قانون خدایی. آقاجانم، قانون، قانون. بچه‌ها باید بفهمند، زن‌ها باید بفهمند که حاکم قانون است و بس و هیچ‌کس حکمش در مملکت مجری نیست؛ مگر قانون. مجلس شورای‌ملی نیز حافظ قانون… و خلاصه آنکه آبادی مملکت، شیرازه‌بندی ملت و قومیت هر ملت، منوط است به اجرای قانون.»
آش آنقدر شور شده بود که خان هم فهمیده بود. شاید اظهار علاقه ظل‌السلطان به حکومت مشروطه واقعی نبود، اما حیرتش از کشف نظم و انضباط در پاریس حقیقت داشت: «با وجودی که می‌گویند آزادی است و جمهوری است و هر که هر که است، چنین نیست… در این‌مملکت یک‌نفر آدم ـ خواه شاه، خواه گدا، خواه متحول، خواه آقا، خواه نوکر ـ هرکسی کتاب قانون را گویا در بغل و مدنظر دارد و می‌داند گریبانش از چنگ قانون خلاص نیست… قدرت و نظم‌وترتیب پلیس دیدنی‌است، نه شنیدنی.»
انقلاب مشروطه، انقلاب ملت بر ضد دولت بود
اینجانب بهویژه در کتاب «دولت و جامعه در ایران» نشان داده‌ام که برخلاف نظر مارکسیست‌ها، انقلاب مشروطه «انقلابی بورژوایی» نبود که علاقمندان می‌توانند به آن رجوع کنند. اما صرف‌نظر از آن، هیچ انقلاب اروپایی‌ای به‌خاطر استقرار قانون نبود.
این انقلاب‌ها عموماً ناشی از مبارزه طبقاتی بودند؛ مبارزه طبقات فرودست با طبقات بالادست برای تغییر قانون موجود بود تا فرودستان از حقوق بیشتری برخوردار شوند.
انقلاب مشروطه، انقلاب ملت بر ضد دولت بود که در آن همه‌طبقات(جز روستاییان که در آن‌زمان در حوزۀ سیاست نبودند) شرکت کردند: تاجر و کاسب، آخوند و روشنفکر، دموکرات و اعتدالی، ایلخان و ملّاک، شاهزاده و کارمند عالی‌رتبه دولت، لوطی و جوانمرد و… همه بر ضد دولت برخاستند بهویژه اگر لشکرکشی ایلخان‌های بختیاری از جنوب و ملاکین بزرگ مازندران و گیلان از شمال با پشتیبانی مراجع‌تقلید نجف صورت نمی‌گرفت، چه‌بسا استبداد پیروز می‌شد.
البته انقلاب، جناح‌های مختلف و هدف‌های گوناگون داشت که یکی از مهمترین آنها، تجدد بود که غالباً ساده‌دلانه گمان می‌کردند خود‌‌به‌‌خود به‌دنبال استقرار قانون خواهد آمد. اما آنچه همه انقلابی‌ها را به‌هم پیوند می‌داد، مبارزه با استبداد و جانشین‌کردن آن با حکومت قانون، با حکومتی که منوط و مشروط به قانون باشد، بود.
آنچه انقلاب را مآلاً بی‌اثر کرد همان «هر که هر که»ی ظل‌السلطان بود که از اواسط آن سر بلند کرد، چنانکه یکی از معدود عقلای دوراندیش انقلاب -عبدالرحیم طالبوف- در دوره استبداد صغیر در پاسخ نامه دهخدا نوشت:
«عجیب این‌است که در ایران بر سر آزادی‌عقاید جنگ می‌کنند، ولی هیچ‌کس به عقیده دیگری وقعی نمی‌گذارد. سهل‌است اگر کسی اظهار رأی و عقیده نماید، متهم، واجب‌القتل، مستبد، اعیان‌پرست و… این‌نام را کسی می‌دهد که در هفت‌آسیاب یک‌مثقال آرد ندارد، نه روح دارد، نه علم، نه تجربه، فقط شش‌لول دارد… آیا به‌یاد دارید مکتوب مرا که از شما سؤال کرده بودم تهران کدام جانور است که در یک‌شب ۱۲۰انجمن زایید؟… کدام مجنون تغییر رژیم ایران را خلق‌الساعه حساب می‌کند؟… ایرانی تاکنون اسیر یک‌گاو دوشاخه استبداد بود اما بعدازاین اگر اداره خود را قادر نشود، به گاو هزارشاخه رجاله دچار می‌گردد؛ آن‌وقت مستبدین به نابالغی ما می‌خندند. فاش می‌گویم که من این‌مسئله را بی‌چون‌وچرا می‌بینم.»
و همین گاو هزارشاخه رجاله بود که هنوز ۱۰ سال از پیروزی انقلاب نگذشته، سبب شد که عموم انقلابی‌ها از آن برگردند و پشیمان شوند، تا آنجا که لفظ مشروطه از سکه افتاد و گفتند که «ملک ایران چوب استبداد می‌خواهد هنوز».
حرف و سخن خیلی بیش از اینهاست که در این‌یادداشت بیان شد. حتی کشف کردند که انقلاب مشروطه را «انگلیس‌ها» کرده بودند. ولی بهتر است این‌مختصر را با نقل‌قولی از مکاتبه دوانقلابی دوآتشه دورۀ مشروطه ـ سیدمحمدرضا مساوات و سیدحسن تقی‌زاده ـ به پایان رسانم؛ شاید ۱۰۰سال دیگر از آن عبرت بگیرند.
در سال ۱۹۲۰ (یک‌سال پیش از کودتای رضاخان) مساوات از وین به تقی‌زاده در برلین نوشت:
«فقط عمده دردی که جگرم را سوراخ کرده، عدم‌موفقیت و عدم‌مظفریت می‌باشد. گذشته از عدم‌مظفریت، فوق‌العاده از این‌اعمال ما ضرر و خسارت بر ملت و مملکت آمده است و شاید تمام گناه این‌خسارات غیرقابل تدارک، بر گردن ماها وارد بیاید. من در این آتش فکر و اندیشه مدام می‌سوزم که از چه‌راهی می‌شود تدارک کرد و تحصیل غفران گناهان گذشته را می‌توان نمود. این لکه‌ننگ تاریخ که امروز چهرۀ نازنین ایران را چرکین و سیاه کرده است و به‌نام ماها در این‌تاریخ ثبت می‌شود، به‌دست خودمان پاک می‌توان کرد. یا آنکه این‌لعنت تا قیامت به گردن تقی‌زاده و مساوات خواهد ماند و تا ابدالدهر ایرانیان آنها را مثل شمر کوفه و یزید شام یاد خواهند کرد.»
منبع: هم میهن
انقلاب مشروطه بستری فراهم کرد که شخصیتی مانند آخوند خراسانی حکم ارتداد و افساد فی الارض مخالفین مشروطه را صادر نمود که روحانی دیگری به نام شیخ ابراهیم زنجانی با دست آویز قرار دادن حکم آخوند یک مجتهد مسلم به نام شیخ فضل الله نوری را بالای دار کشید. انقلاب مشروطه به ما یاد داد اهمیت بینش سیاسی در رهبری اسلامی بالاتر از فقاهت و دانش حوزوی اوست.
انقلاب مشروطه به ما آموخت بعد از یک انقلاب ایدئولوژیکی،اگر انقلابیون، آلوده قدرت و ثروت(اشرافی گری) شوند آن انقلاب تغییر ماهیت داده و به یک استبداد پیشرفته تری تبدیل خواهد شد.همچنان که بعد از انقلاب مشروطه،سران انقلاب قدرت و ثروت را بین خود تقسیم نموده و انقلابیون اصیلی مثل آیه الله بهبهانی و ستارخان را از بین بردند.
گروهی معتقدند مشروطه موجب تضعیف حکومت مرکزی و بی سامانی و خارج شدن سررشته امور از دست دولت و در نهایت رویکرد مجدد جامعه به حکومت مقتدر و مستبد شد . در عقیده این گروه به طرز عجیبی وجه مهم و اصلی و بنیادین مشروطیت و مقصود عمده انقلابیون که در نوشته استاد کاتوزیان هم منعکس شده یعنی قید و بند زدن به حکومت استبدادی نادیده گرفته میشه. این گروه وزن عمده رو در تحلیلهاشون به حاکمیت قانون میدن. و گرفتاری های بعد از مشروطه و بی قانونی و تضعیف حکومت مرکزی رو ناشی از انحراف از مشروطه به سبب عدم حاکمیت قانون و تضعیف حکومت مرکزی میدانند. و در نهایت اینگونه نتیجه میگیرند که لازمه مشروطه به مثابه حکومت قانون استقرار یک دولت مقتدر با قدرتی مطلقه است. و از این روست که در تحلیل هاشون رضا شاه رو با وجود اینکه دومین فرد بعد از محمد علیشاه بود که علیه مشروطه رسما قیام کرد(از طریق برافراشتن علم جمهوری خواهی در اسفند ۱۳۰۳) حیا کننده مشروطه توصیف می کنند.
به نظر م اونچه که موجب چنین تحلیلی یعنی کمرنگ کردن لزوم تقید و تحدید قدرت به عنوان وجه اصلی مشروطیت میشه . بی توجهی به “بداقبالی و سوء تقارن” به عنوان یک موضوع مهم در دوران “هرکه هرکه” پس از فتح تهران تا سال ۱۲۹۹ است . غرض بنده از بداقبالی و سوءتقارن تحولات جهانیست که در اون سالها به خصوص در روابط بین ابرقدرتهای جهانی رخ داد.
قرارداد ۱۹۰۷ و بعد از اون جنگ جهانی اول، رقابت استراتژیک دو ابرقدرت همسایه ایران یعنی انگلیس و روسیه رو که همواره عاملی بود برای حفظ موجودیت حکومتهای قاجاری در قرن ۱۹ از طریق استفاده از این رقابت و تعادل بخشی بین روابط خودش با این دو همسایه به رفاقت و همراهی تاکتیکی حاص از ظهور یک قدرت جدید درغرب اروپا و شرق آسیا مبدل نمود. و این رفاقت زمینه تقسیم منافع در مورد ایران رو بین این دو قدرت طی این دهه فراهم اورد. در واقع این توافق و همراهی و موافقت موجب شد تا ما در ایران شاهد ماجراهای زیادی طی این دهه باشیم که مطابق و همزمان بود با دوران پس از مشروطه و تضعیف طبیعی حکومتها. فشار روسها به دولتهای پس از فتح تهران بدون مخالفت جدی انگلیس، میدانداری انگلیس در جنوب ایران و اقدامات متعدد برای حفظ منافع تازه یافت شده نفتی از جمله تقویت سران عشایر و ایلات و در ادامه حضور نظامی این دو کشور در ایران مصادیقی از تاثیرات این تغییر رویکرد بر ایران است.
در واقع با یک تحلیل همراه با اندکی مسامحه می توانیم تمام عواملی رو که در نهایت از اون به عنوان دلایل سرخوردگی از انقلاب مشروطه و تمایل مجدد به اعاده استبداد تفسیر میشه (صرف نظر از واقعیت یا عدم واقعیت وجودی این تمایل) به عنوان معلول و مسبَب همین بداقبالی یعنی تغییر رویکرد دو ابرقدرت همسایه ایران در روابطشون با یکدیگر بدانیم.
به عبارتی اگر این اتفاق رخ نمی داد.احتمال به سرانجام رسیدن مشروطیت و تحکیم حکومت قانون و نهادینه شدن تحدید و تقسیم و تقیید قدرت بسیار بالا بود.
عمده عوامل شکست انقلاب مشروطه ۱. درگیری ناخواسته ایران در کشاکش جنگ اول جهانی بود(علیرغم وقوع انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ روسیه که مرحوم ملک الشعرا بهار از آن به معجزه سیاسی تعبیر فرموده اند و اعلام بی طرفی ایران از سوی دولت مستوفی الممالک)
۲.سهم خواهی و بازگشت به اشرافیت سران مشروطه بود.
این دو عامل باعث شورش ها و بی نظمی هایی در صفحات جنوب(شیخ خزعل)، شمال(نهضت سوسیالیستی و کمونیستی میرزا کوچک خان جنگلی)،شرق(قیام و بلوای ترکمن صحرا) و غرب(نهضت دموکرات آزادیستان شیخ محمد خیابانی و شورش های اسمعیل آقا سیمیتقو از سلماس تا کردستان) گردید و استقلال میهن به مخاطره افتاد. در این حین دولت بریتانیا از آب گل آلودی که خود در ایجاد آن نقش بسزایی داشت شروع به ماهیگیری کرده و یک قزاق را رهبر کودتا نمود.این قزاق که سواد و توان کشورداری نداشت ملعبه دست دستگاه فراماسونی ایران(حکمت،فروغی،تقی زاده،جم و..) گردید و بعد از مصرف و تسلیم ایران به قوای متفق تبعید شد. بماند که این قزاق سرچشمه رود ارس و آرارات(عَر عاروات-(عورت) در ترکی یعنی زن و شوهر) را به آتاتورک و سرچشمه رود هیرمند را به امان الله خان افغان حاتم بخشی نمود و امروز از سوی عده ای نابخرد به عنوان پدر ایران نوین! و کبیر یاد می شود.