وکلاپرس ـ مهدی کی نیا (۱۳۰۰– ۲۴ تیر ۱۳۷۴) استاد دانشگاه، جرمشناس و وکیل دادگستری، در ایران بود. او که مدرک دکترای حقوق قضایی خود را از دانشگاه پاریس فرانسه اخذ و در سال ۱۳۳۴ به ایران بازگشت، سرفصل بسیاری مباحث در زمینه جرمشناسی را در ایران باز کرد. به پاس زحمات این استاد فقید، دکتر عباس شیخ‌الاسلامی در یادداشتی از اثرگذاری این شخصیت علمی به مناسبت پاسداشت بیست و پنجمین سالگرد در گذشت وی یاد کرده است که در ادامه می خوانید:
بیست و پنجمین سالگرد درگذشت دکتر کی نیا
24 تیرماه؛ بیست و پنجمین سالگرد وفات استاد فقید جرمشناسی کشورمان مرحوم کی نیا است. شهرت استاد فقید به دلیل متعدد از جمله سابقه طولانی معلمی در حوزه جرمشناسی؛ تربیت شاگردان متعدد، تحقیقات عمیق در جرمشناسی و تألیف، ترجمه کتب، مقالات و پژوهش‌های متعدد در این قلمرو در زمانی که جرمشناسی در کشورمان جایگاه و رشدی نداشت؛ است.
به‌علاوه تسلط استاد به علوم ریاضی و طبیعی و به‌کارگیری آن در زمینه جرمشناسی، روحیه انسانی و عرفانی، سخنوری و شوخ‌طبعی از ایشان به‌عنوان چهره ماندگار علمی و ادبی کشورمان یاد می‌شود.
این دست نوشته مختصر، به پاسداشت تلاش‌ها و یادبود استاد فقید به همراه چند صفحه دست‌نوشته استاد فقید در قلمرو جرمشناسی اختصاصی (سرقت) که در آخرین کلاس جرمشناسی مقطع دکتری تربیت مدرس تقدیم دانشجویان گردید، تقدیم دوستداران استاد فقید شده و از خوانندگان محترم درخواست دارم ابتدا با قرائت فاتحه‌ای روح آن مرحوم را قرین رحمت کنند.
به نظر من که در این ۲۵ سال شاهد بلوغ و رشد جرمشناسی در کشورمان بوده‌ام عظمت کار مرحوم مهدی کی نیا بدین خاطر است که در دوره‌ای وارد تدریس و تألیف جرمشناسی شد که این رشته کاملاً محجور و چراغی بی‌فروغ در میان سایر رشته‌های علوم جنایی بود.
بیشتر بخوانید: حقوق کیفری در جدال میان صلح و عدالت
بنیان گذار جرم شناسی
در زمان حیات استاد، رشته جرمشناسی فروغی نداشت و شاخه‌ای حاشیه‌ای برای اساتید، قضات و وکلا و دانشجویان بود. بعد از کلاس جرمشناسی خدمت یکی از اساتید به نام حقوق جزا در دانشگاه تهران در سال‌های ۶۷ رسیدم. سؤال کردند چه کلاسی داشتی. گفتم: جرمشناسی استاد فرمودند واقعاً نیازی به حضور در کلاس می‌بینی و اضافه کردند جرمشناسی مطلب علمی ندارد و روزنامه‌ای است و اگر می‌خواهی پیشرفت کنی، در جهت فهم حقوق جزا تلاش کن.
هرچند استاد فقید در این میان با علاقه و جدیت تدریس و جرمشناسی را مهم‌ترین شاخه علوم جنایی و سنگ زیرین آن می‌دانست. بنابراین در این وضعیت، استاد با تلاش خود و تألیف کتب و مقالات و جدیت در کلاس‌ها و ترجمه کتاب جرمشناسی این چراغ را روشن نگه داشت.
تشویق دانشجویان به تحقیقات جرمشناسی، بازدید از زندان‌ها و مصاحبه با زندانیان در کنار دانشجویان و انجام تحقیقات میدانی در آن زمان باعث شد، این رشته تقویت و پایه محکمی توسط ایشان گذاشته شود.
در این میان پیش‌بینی استاد فقید در آخرین روزهای حیات ایشان در کلاس درس جرمشناسی در ترم دوم ۱۳۷۴ درحالی‌که استاد بسیار ضعیف شده و کلاس‌ها در منزلشان تشکیل می‌شد، مبنی بر توسعه سریع جرمشناسی در کشور و اینکه من در حال مرگ هستم ولی پرچم جرمشناسی توسط دکتر نجفی ابرند آبادی (که آن زمان چندان شناخته شده نبودند) بالا نگه‌داشته می‌شود و این جوان که جامعه حقوقی قدرش را آن‌چنان نمی‌داند و مورد بی‌مهری واقع‌شده می‌تواند این رشته را توسعه دهد را دانشجویان کلاس فراموش نمی‌کنند.
استاد مهدی کی نیا در همان ترم فوت کرده و برگه‌های امتحانی ما را درحالی‌که طراح سؤال دکتر کی نیا بودند، دکتر نجفی تصحیح کردند. این سفارش و وصیت در برنامه زنده رادیویی ایشان که ماندگار شده است نیز تکرار شد.
اکنون در ۲۵ سالگرد وفات ایشان خوشحالم که پیش‌بینی دکتر فقید به تحقق پیوسته است. باهمت و سخت‌کوشی دکتر نجفی و شاگردان ایشان، می‌توان سخن از هزاران کتاب، مقاله، رساله و پژوهش جرمشناسی کرد.
می‌توان به‌خوبی تأثیر آموزه‌های جرم شناسی را در قوانین ملاحظه کرد. می‌توان سخن از قضات جرمشناس کرد که به‌خوبی به آموزه‌های جرمشناسی توجه دارند. می‌توان سخن از رقابت اساتید در تدریس شاخه‌های جرمشناسی کرد. می‌توان از ورود واحد پیشگیری از جرم در دروس دوره کارشناسی حقوق کرد.
در خاتمه هرچند هنوز تلاش‌های زیادی چه در جهت تئوری سازی و چه بومی‌سازی جرمشناسی و تولید علمی ضروری است ولی به نظرم می‌توان از دوران درخشش جرمشناسی در کشورمان کرد و مقایسه کمی و کیفی این توسعه را نسبت به ۲۵ سال قبل به‌خوبی ملاحظه کرد و می‌توان اذعان کرد اگر نبود سنگ بنای درست مرحوم کی نیا و جهت‌دهی صحیح وی شاید شاهد دوران خاموشی جرمشناسی بودیم.
خوشحالیم از اینکه تلاش‌های استاد فقید با همت دانشجویان وی به‌خصوص دکتر نجفی جواب داده و امیدواریم روح مرحوم از این جهت شاد باشد و به روح بزرگ او درود می‌فرستیم.