یادداشت مرحوم بهمن کشاورز درباره لوازم و ابزارهای کار وکیل – بخش سوم (وکیل جنائی)

ابزارهای لازم برای وکیل جنائی:

کسی که قصد کار تخصصی در دادگاه جنایی را دارد به ابزارهای بیشتری نیازمند است که بر می‏شمریم:

الف – پزشکی قانونی:

این رشته متأسفانه در میان دانشجویان پزشکی هم طرفداران بسیار ندارد. بنابراین عدم اقبال حقوقدانان و وکلا نسبت به آن شگفت‏ انگیز نیست. در دانشکده‏های حقوق هم ظاهراً چند واحد اختیاری به این رشته اختصاص داده ‏اند. اما وکیل جنایی ناچار باید با این رشته و شقوق آن آشنایی کافی داشته باشد تا در دفاع مجبور به قبول چشم بسته و «دربست» نظریات کارشناسی پزشکان قانونی نشود.

امروزه پزشکی قانونی در شقوق مختلف نظیر آسیب‏شناسی قانونی یا دیرینه شناسی قانونی (علم بررسی استخوانهای به دست آمده) و جز آن به حدی پیشرفت کرده که کار این متخصصان گاهی شبیه به شعبده بازی یا اعجاز به نظر می‏رسد.

شقوق پزشکی قانونی که تأکید بر آنها را لازم می‏دانیم عبارتند از:

۱-  آشنایی با DNA و مسائل آن که امروزه بسیاری از معضلات لاینحل را حل کرده است. مثلاً با آزمایش DNA این بحث قدیمی که «عدم الحاق طفل را به کسی می‏توان ۱۰۰% ثابت کرد و الحاق اورانه» منتفی است و برخلاف آزمایشهای مربوط به گروههای خونی، آزمایش DNA نتیجه قطعی و غیرقابل خدشه دارد.

همین طور است در قتلها و تجاوزات به عنف وقتی اثری از متهم – حتی در حدّ یک تار مو یا ذراتی از پوست و امثال اینها – در محل باقی مانده باشد.

۲-  آشنایی با استخوان‏بندی و اندامهای بدن انسان تا در هنگام مطالعه نظریات پزشکی قانونی یا شنیدن گزارش آن در دادگاه دچار گیجی و سر درگمی نشود.

۳-  روانشانسی کیفری و روانپزشکی کیفری: در مادۀ ۵۱ قانون مجازات اسلامی جنون از هر درجه‏ای که باشد موجب سلب مسئولیت کیفری از مرتکب تلقی شده است. اما در قوانین ما تعریفی از «جنون» وجود ندارد. در بسیاری از موارد تشخیص اینکه فردی عاقل است یا دیوانه کاری بس دشوار است که متخصصان هم در مورد آن دچار اختلاف رأی می‏شوند.

استناد به این تعارضها و اشکالات و توسل به آنها در دفاع مستلزم آن است که وکیل با اصول روانشناسی کیفری و انواع بیماریهای عصبی و روانی، نشانه‏ها و آثارشان آشنایی داشته باشد.

۴-  سم شناسی جزئی از پزشکی قانونی است اما به تنهایی واجد اهمیت و موضوعیت است. گاهی توجه یک نکته در خصوص علت مرگ یا نوع سم یا علامات و آثاری که از ورود یک سم خاص به بدن ایجاد می‏شود، مسیر یک پرونده را عوض می‏کند. در این مورد نیز نباید وکیل، چشم و دست بسته، تسلیم نظر کارشناس باشد.

ب – اسلحه ‏شناسی:

در کشور ما قتل با سلاح گرم چندان متداول نبوده است. اما اخیراً مواردی از این نوع بسیار دیده می‏شود.

قتل با سلاح گرم بعضی اوقات سؤالات و ابهامات بسیار پیچیده‏ای را مطرح می‏کند که حل آنها مستلزم آشنایی با انواع سلاح گرم، طرز کار و مشخصات و مختصات آنهاست.

متأسفانه بسیاری از حقوقدانان به اصطلاح «کیفری کار» و حتی ضابطین دادگستری که شناخت سلاحها داخل در محدوده کاری آنهاست همه انواع سلاحهای کمری را «کلت» یا «کلت کمری» و همه انواع سلاحهای بلند انفرادی را «تفنگ» می‏نامند!

اینک ثابت شده است هر سلاح در موقع پرتاب پوکه‏اش پس از شلیک بر روی آن اثری باقی می‏گذارد که با سلاحهای دیگر – حتی سلاحهای دیگر ساخت همان کارخانه – تفاوت دارد. همانند اثر انگشت انسان‏ها. غیر خودکار یا نیمه خودکار یا خودکار بودن سلاح که طبعاً در سرعت نواخت گلوله‏ها تأثیر دارد، گاهی پاسخگوی پرسشهای مربوط به عمدی یا غیرعمدی بودن شلیک است.

خلاصه اینکه وکیل جنایی باید آشنایی – حداقل اجمالی – با سلاحهای گرم و انواع آنها داشته باشد.

پ – پلیس علمی:

در بسیاری از پرونده‏های جنایی – و شاید همه آنها – آثاری از اقدامات پلیس علمی در زمینۀ شناسایی آثار انگشت، گردآوری آنچه در صحنه جنایت باقی مانده، کشف جعل و امثال اینها وجود دارد. مأمورین پلیس علمی در برخی از این موارد یافته‏ های خود را در اختیار پزشکان قانونی قرار می‏دهند و گاهی هم نظر و گزارش آنها عیناً و بلاواسطه در دادگاه مطرح می‏شود. وکیل باید بداند این مأموران چه کرده ‏اند و آیا آنچه انجام داده‏ اند با رعایت اصول و مقررات حاکم بر این امور بوده یا نه؟ این آگاهی‏ها به وکیل اجازه می‏دهد مسیری را که آنها پیموده ‏اند در کنار آنها به طور معکوس بپیماید و امور انجام شده را بررسی و ممیزی کند و بتواند میزان صحت و اعتبار گزارشها و اظهارنظرها را ارزیابی کند.

با استفاده از قواعد و روشهای پلیس علمی می‏توان فاصلۀ تیرانداز و مقتول، ترتیب اصابت گلوله‏ ها به شیشه یک اتومبیل یا پنجره و بسیاری موارد دیگر را – که گاهی بسیار اعجاب‏انگیز است – تشخیص داد.

ت – مواد خواندنی:

مطالعه صفحه حوادث روزنامه – با دید نقادانه – خواندن کتابهای مشتمل بر شرح پرونده‏های مهم وکلای چیره دست و بالاخره کتابهای جنایی و پلیسی (نظیر آثار آگاتاکریستی، اِرل استانلی گاردنر و میکی اسپلین) را به وکلای جنایی می‏توان توصیه کرد.

خواندن کتاب «جنایاتی که آمریکا را تکان داد» ترجمه همکار مرحوم دانشمندمان «آلبرت برناردی» را که مجموعه‏ ای است از مهمترین پرونده ‏های «ساموئل لیبووتیز» وکیل مشهور جنایی ایالت نیویورک که بعداً رئیس یکی از شعب دادگاههای جنائی نیویورک شد، همواره به وکلای جوان توصیه کرده ‏ام و باز هم می‏کنم.

به کسانی که امکان وارد کردن یا خرید کتاب از خارج از کشور را دارند و زبان انگلیسی می‏دانند، پیشنهاد می‏کنم از کتبی که دربارۀ «کلارنس دارو» وکیل مشهور شیکاگو و پرونده‏های او و وجود دارد غافل نشوند. همچنین کتابهای مصور راجع به اسلحه‏شناسی، پزشکی قانونی، آسیب‏شناسی قانونی، سم شناسی را می‏توان وارد کرد یا در نمایشگاههای سالانه کتاب خریداری نمود. بازخوانی آراء وحدت رویه و آراء اصراری دیوان کشور در امور کیفری نیز قابل توصیه است.

ث – آموزشهای میدانی:

به وکلای جوانی که قصد ورود به کارهای جنایی – یا کیفری دیگر – را دارند توصیه می‏کنم، هر اندازه که می‏توانند، به عنوان تماشاچی در دادگاههای جنایی حاضر شوند و بر آنچه می‏گذرد ناظر باشند. همین طور دیدن فیلمهای مربوط به مسائل کیفری که صحنه‏ های دادگاه در آن فراوان است می‏تواند مفید باشد. اگر چه این دادگاهها – به علت حضور هیأت منصفه – شباهت چندانی با دادگاههای ما ندارد.

تبصره: ورزش مرتب و – در صورت توان و امکان – سنگین (حتی ورزشهای رزمی) را به عنوان یک «کار واجب» به همه وکلا توصیه می‏کنم.