شرایط و ضوابط وکالت در کشور فرانسه(۱)

وکلاپرس ـ این مقاله درصدد معرفی نهاد صنفی کانون وکلای دادگستری فرانسه و اقدامات حمایتی و نطارتی این نهاد برآمده است.

از آنجا که خود نویسنده، وکیل دادگستری در فرانسه است، ارزیابی وی از وضعیت کانون وکلا و اقدامات آن درخور توجه است. وکلای دادگستری هر حوزه قضایی فرانسه درون نهادی صنفی گردهم آمده تا مقررات حاکم بر حرفه خود را، در چارچوب قوانین و آیین‌نامه های دولتی قابل اجرا تنظیم نموده و خود بر اجرای صحیح آن نظارت کرده و به طور همبسته از حقوق صنفی خود در مقابل هرگونه تعرضی از خارج، به ویژه از جانب مقامات دولتی، حمایت و دفاع نمایند. این نهاد صنفی کانون وکلای دادگستری نام دارد و دارای شخصیت حقوقی می باشد که نقش حامی حقوق و ناظر بر اجرای تعهدات دسته‌جمعی وکلای عضو آن را داشته و به عنوان سخنگوی رسمی این صنف اقدام مینماید.

انگیزه اصلی ایجاد کانون وکلا

انگیزه اصلی ایجاد کانون وکلا، حمایت از حقوق و مقام وکلای دادگستری، چه به طور انفرادی و چه جمعی بوده است. باتوجه به نقش مفید و درعین حال حساس این حرفه در جامعه‌ای که عدالت و آزادی‌های فردی و اجتماعی را سرلوحه خود قرارداده است، اهمیت نقش کانون وکلا دراین کشور به خوبی نمایان می‌شود. بی جهت نیست که هرکجا آزادی‌های فردی و اجتماعی از سوی مقامات حاکم محدود یا لغو شده است، فعالیت و حتی موجودیت کانون وکلا زیر سؤال رفته تا فعالیت وکلای دادگستری تحت نظر و کنترل این مقامات درآید. بنابراین می‌توان بدون اغراق بیان داشت که میزان حمایت کانون وکلا از اعضای خود نشان دهنده مؤثر بودن نقش وکلای دادگستری در یک جامعه و همچنین حدودی که درآن برای آزادی و عدالت تعیین شده است می باشد.

درفرانسه، از زمان انقلاب ۱۷۸۹ تاکنون، کانون های وکلا مراحل کم وبیش دشواری را پشت سر گذاشته و امروزه جایگاه خود را در چارچوب نظامی دمکراتیک و جامعه‌ای آزاد تثبیت کرده‌اند. انگیزه اصلی کانون های وکلا حفظ این جایگاه است که این مستلزم حمایت از شأن و اعتبار این حرفه به طور کلی و از اعضای خود به صورت انفرادی می‌باشد.

بیشتر بخوانید: تجربه فرانسه از انحلال نهاد وکالت

واکنش کانون‌ها درصورت محدودساختن حقوق شهروندان 

هرگاه مقامات دولتی یا اداری و حتی تقنینی، درصدد آن برمی‌آیند که تدابیری جهت محدودساختن حقوق شهروندان در زمینه دادخواهی و دادرسی- از قبیل محدودکردن حق دفاع برای عاملان جرایمی خاص یا تعرض به اصل برائت- اتخاذ نمایند، کانون‌های وکلا شدیداً اعتراض کرده و برای مبارزه با چنین طرح‌هایی به طرق قانونی وارد صحنه می‌شوند.

از سویی دیگر، کانون وکلا در فرانسه از اعضای خود در مقابل هرگونه فشار یا تهدیدی از سوی مقامات یا طرفهای دعوی به‌طور قاطعانه حمایت می‌کند. قاطعیت این حمایت به حدی است که می‌توان، از نظر کانون، صحبت از نوعی مصونیت برای وکیل دادگستری هنگام انجام وظایفش درجهت دفاع از موکلش به میان آورد.

بیشتر بخوانید:‌ نگاهی به کانون وکلای آلمان و آمریکا

ضرورت نظارت بر نحوه عمل وکلای عضو

اما حمایت از حرفه وکالت، مستلزم آن است که افرادی که این حرفه را پیش می‌گیرند، به نوبه خود، در چارچوب قوانین و مقررات عمل کرده و با کردار خود شأن این حرفه و جایگاه آن را در جامعه حفظ نمایند. پس جنبه مهم دیگر فعالیت کانون وکلا نظارت بر نحوه عمل وکلای عضو آن است.
دوجنبه حمایت و نظارت در فعالیت‌های کانون وکلای فرانسه نمایان است و تا حد زیادی هم با یکدیگر توأم میباشد زیرا انگیزه این نظارت، حمایت مؤثر از صنف و از اعضای آن می باشد.

در این راستا، فعالیت نظارتی کانون وکلا در فرانسه را می‌توان پیرامون دو محور اصلی قرارداد؛ نخست در هنگام ورود به صنف، از طریق صدور پروانه وکالت، برای حفظ کیفیت و کارآیی شغل وکالت و سپس در مدت انجام حرفه، با نظارت انتظامی، برای حفظ شأن و اعتبار شغل.

قبل از بررسی فعالیتها و نحوه عمل کانون وکلا در فرانسه، لازم میدانیم در ابتدا تشکیلات و سازماندهی آن را به اختصار شرح دهیم.

۱ـ سازماندهی کانون وکلا در فرانسه

درحوزه صلاحیت هر دادگاه استینافی در فرانسه یک کانون وکلا تشکیل شده است. هرکانون یک انجمن صنفی است که از شخصیت حقوقی مجزایی برخوردار بوده و در حوزه قضایی خود به طور کاملاً مستقل عمل می‌کند.

در پشت پرده این برابری حقوقی، کانونها در فرانسه دارای اهمیت متفاوتی هستند؛ زیرا در بعضی مناطق تعداد اعضای آنها از پنجاه نفر تجاوز نکرده و در مناطقی دیگر، نظیر اطراف شهرهای بزرگ، تعداد اعضا به چندین هزار می‌رسد. بنابراین، اگرچه ساختار داخلی کانون ها مشابه یکدیگر است اما عملکرد آنها دریک سطح نیست.

کانون وکلای پاریس که ازنظر کمیت مهم‌ترین آنها می‌باشد دارای نزدیک ۱۵۰۰۰ عضو است. طبیعی است که با داشتن چنین حجمی، کانون پاریس دارای تشکیلات مفصل‌تری بوده و از این نظر به عنوان مهمترین کانون وکلای فرانسه به حساب می‌آید.

هرکانونی توسط هیأت مدیره‌ای که عنوان «شورای نظام» (Conseil de I ‘Order) را دارد اداره می‌شود. این شورا دراین امر از حمایت قانون برخوردار بوده وظایفش نیز از قانون ناشی می‌گردد. شورای نظام یا هیأت مدیره کانون از سوی وکلای عضو کانون مربوطه انتخاب می‌شود. تعداد اعضای آن درهر کانونی متفاوت است. برای مثال، در کانون وکلای پاریس، هیأت مدیره از ۳۶عضو تشکیل می‌گردد. اعضای شورای نظام یا هیأت مدیریت برای مدت سه سال توسط وکلای عضو کانون انتخاب می‌شوند و هر سال کرسی ۳/۱ از آنان به رأی‌گیری گذاشته می‌شود.

هیأت مدیره کانون رییسی را برای خود انتخاب می‌کند که در مقام ریاست کانون انجام وظیفه می‌کند. رییس کانون را اصطلاحاً در فرانسه «چوب بدست» (Batonnier) می‌نامند. این لقب به یاد اسطوره نیکلای مقدس (Saint Nicholas) معروف به حامی وکلا می‌باشد که همیشه چوبی را به عنوان عصا دردست داشته و با عصایش از مریدان خود حمایت میکرده است. رییس کانون برای یک دوره دوساله انتخاب می‌شود. در آغاز سال دوم مدیریت او و همزمان با انتخاب ثلثی از اعضای هیأت مدیره، یک نفر به عنوان قائم مقام وی انتخاب می‌شود که سال بعد، هنگام خاتمه ریاست او، این شخص جانشین او شده و ریاست کانون را به عهده می‌گیرد.

رییس کانون همه اختیارات لازم برای نمایندگی هیأت مدیره و کانون را داراست و به این عنوان مخاطب مقامات دولتی و اداری و اشخاص ثالث است. در کانون‌هایی که تعداد اعضایشان زیاد است، رییس کانون برای اداره بهتر امور، اقدام به تشکیل کمیسون‌های تخصصی مختلفی در داخل هیأت مدیره می‌کند و هرسال اعضای هر کمیسیونی را معین می‌کند. این کمیسیون‌ها معمولا جنبه اجرایی یا فنی و حتی مشورتی دارند اما می‌توانند، درصورت تفویص اختیارات از سوی رییس کانون، قدت تصمیم‌گیری نیز داشته باشند.

از وظایف مهم هیأت مدیره کانون وکلا تضمین آموزش تخصصی وکلا در هر سطح، به وسیله برگزاری کنفرانسها یا سمینارهای متعدد درباره موضوعات متفاوت و بویژه آموزش حرفه‌ای متقاضیان پروانه وکالت است. وظیفه مهم دیگر نیز تنظیم و تکمیل و نظارت دایم بر اجرای آیین وظایف صنفی وکلای عضو آن است. این دو فعالیت اساسی کانون وکلا به ترتیب موضوع فصول بعدی است.

۲ـ نظارت کانون وکلا بر آموزش حرفه

آموزش و تربیت حرفه‌ای وکلای دادگستری به عهده کانون وکلا است. هر کانونی در فرانسه بدین منظور مراکز آموزشی تحت عنوان «مرکز آموزشی حرفه‌ای وکلای دادگستری» دایر کرده است تا این آموزش را برای داوطلبان حرفه وکالت در حوزه خود تضمین نماید. این مراکز آموزشی تحت نظر کانون مربوطه اداره شده و برنامه آموزشی آنها توسط آن کانون تنظیم و تدریس می گردد.

الف) شرایط ورود به مرکز آموزشی حرفه‌ای وکلای دادگستری

قانون شرایط کلی را برای ورود به این مراکز آموزشی تعیین کرده است. این شاید تنها مرحله آموزش حرفهای وکلا است که از انحصار کانون خارج می‌باشد. طبق قانون، داوطلبان ورود به این مراکز باید دارای درجه فوق لیسانس حقوق یا معادل آن بوده و قاعدتاً دوره آمادگی یکساله را در مؤسسات مطالعات قضایی وابسته به دانشکده‌های حقوق گذرانده و نهایتاً امتحانات ورودیه به مرکز آموزشی حرفه‌ای وکلا را با موفقیت پشت سر گذارد. پس از تصویب قانون ۱۹۹۰، کسانی که دارای درجه دکترای حقوق هستند از گذراندن دوره آمادگی و دادن امتحان ورودیه معاف بوده و می‌توانند مستقیماً درمراکز آموزشی برای گذراندن دوره آموزش حرفه‌ای ثبت نام کنند.

از شرایط دیگر قانونی این است که داوطلب حرفه وکالت در فرانسه باید تبعه فرانسه یا یکی از کشورهای اتحادیه اروپا باشد. البته این شرط در عمل قاطعیت نداشته و موارد استثنایی، حتی در خود مفاد قانون، پیش بینی شده است (مثلاً اتباع دیگر کشورهایی که بطور متقابل چنین مزایایی را برای اتباع فرانسه پیش‌بینی میکنند).
برای ورود به مرکز آموزشی کانون، داوطلب باید گواهی عدم سوءپیشینه خود را ارائه دهد. طبیعی است که کسی که اشتیاق و تمایل به دفاع از حقوق سایرین را دارد، نباید خود قبلاً حق کسی را ضایع یا قواعد اجتماعی را به طور جدی نقض کرده باشد.

داوطلبی که همه شرایط فوق‌الذکر را داشته باشد وارد مرکز آموزشی کانون شده و زیرنظر کانون، به عنوان «شاگرد وکالت» در این مرکز به قصد کسب پروانه وکالت آموزش می‌بیند.

ب) دوره آموزش حرفه‌ای وکلای دادگستری زیر نظر کانون

این دوره شامل دروس، کنفرانس‌ها و تمرین‌های عملی در زمینه‌های متعدد رشته حقوق و حرفه وکالت میباشد. نکته قابل توجه این است که طی این دوره، جنبه‌های عملی، فنی و تخصصی به شاگردان وکالت آموخته می‌شود. با توجه به شرایط لازم برای ورود به این دوره، تصور می‌شود «شاگردان» از معلومات حقوقی پایه برخوردارند و رشته حقوق را به طور نظری در دانشکده آموخته‌اند. لذا باید دراین مرحله فقط بر جنبه عملی تأکید کرد و آنان را برای اجرای حرفه آینده خود تربیت کرد.

در آغاز این دوره، شاگردان وکالت در مقابل ریاست دادگاه استیناف حوزه قضایی مربوطه و ریاست کانون وکلای مربوطه به طور دستجمعی سوگند یاد می‌کنند که وظایف خویش را با حسن نیت انجام داده و هیچ اسراری که در طول این دوره، هنگام مطالعه پرونده‌ای از آن باخبر می‌شوند را جایی افشا ننمایند.

شاگردان وکالت در گروه‌های متفاوتی براساس درجه تحصیلات، تخصص درسی، سن یا سابقه شغلی تقسیم می‌شوند. برای هر گروهی زمان‌های خاصی برای آموزش تعیین می‌گردد. کلاسها و کنفرانسها عمدتاً توسط وکلای دادگستری یا قضات برگزار می‌شود. در کلاس‌ها نحوه تشکیل و مدیریت پرونده، طرز برخورد با موکل از ابتدا تا پایان پرونده، طریقه تنظیم لایحه و ارایه استدلالات و کلاً و هرچه که به پیگیری یک پرونده مربوط می‌شود، تدریس می‌شود و شاگردان وکالت باید این آموخته‌ها را در تمرین‌های متعدد آن هم در زمینه‌های گوناگون (مدنی، تجاری، کار، کیفری، اداری و …) به اجرا درآورند.

موضوع بعضی کلاسها آموزش حرفه‌ای فنی است، نظیر طرز صحبت و بیان در حضور جمع و نحوه دفاع در دادگاه و درحضور قاضی. «شاگردان» برای تمرین این قبیل دروس در دادگاه حضور یافته و در مقابل قاضی محاکمه‌ای را صحنه‌سازی کرده و در دعوایی فرضی از پرونده‌ای که قبلاً روی آن کارکرده‌اند دفاع می‌کنند. کنفرانسها درباره موضوعات مختلف و بااهمیت متفاوت برگزارمی‌شوند و اصولاً سعی دارند، به غیراز آشنایی حضار با موضوعات کلی نظیر وظایف صنفی یا مقررات اروپایی، تحولات اخیر حقوقی را برای آنان تشریح و نقد کنند.

شاگردان وکالت در این دوره آموزشی حداقل دو ماه نزد محاکم قضایی معین یا نزد وکیلی کارآموزی می‌کنند و در پایان این کارآموزی باید گزارشی از کارهای انجام داده و تجربه کسب کرده ارایه دهند. «شاگردانی» که دارای درجه دکتری می‌باشند از کارآموزی معاف هستند.

این دوره آموزشی به طور فشرده حدوداً پنج‌ماه، به اضافه دو ماه کارآموزی، طول میکشد اما در مجموع درطول یک سال سپری می‌شود. درپایان این دوره، داوطلبان امتحاناتی برای دریافت «گواهی قابلیت برای حرفه وکالت دادگستری»، که معادل پروانه وکالت است، را می‌گذرانند. این امتحانات برای آموزش دیده جنبه عملی دشاته و شامل تمرینهای کتبی و شفاهی میباشد.

پ) صدور پروانه وکالت و ادای سوگند وکالت دادگستری

شاگردان وکالتی که با موفقیت امتحانات مرکز آموزشی حرفه‌ای وکلا را میگذرانند، از کانون وکلا «گواهی قابلیت برای حرفه وکالت دادگستری» را دریافت می‌نمایند. بعضی اشخاص به لحاظ شغل قبلیشان، استثنائاً از دریافت گواهی مزبور برای ورود به حرفه وکالت دادگستری معاف هستند. از قبیل قضات سابق، اساتید دانشگاه و آووئه‌ها (Avoues) نزد دادگاه استیناف.

برخلاف ایران، اخذ گواهی قابلیت یا به عبارت دیگر پروانه وکالت در فرانسه به معنای ورود به صنف وکلای دادگستری نیست. دارنده پروانه می‌باید در دفتر وکالتی یا نزد وکیلی کار پیدا کرده و نسخه‌ای از قرارداد کار خود و مشخصات کارفرما را به کانون جهت تأیید ارایه دهد. پس از تأیید اشتغال توسط کانون، تاریخی برای ادای سوگند تعیین می‌شود و متقاضی در روز مقرر در دادگاه استیناف مربوطه حضور یافته و درمقابل ریاست دادگاه و ریاست کانون وکلایی که عضو آن میشوند بهطور انفرادی سوگند یاد میکنند.
متن سوگند وکلای دادگستری در فرانسه به شرح زیر است: «من به عنوان وکیل دادگستری سوگند یاد میکنم که حرفه خود را براساس متانت، وجدان، استقلال، درستکاری و انسانیت انجام دهم». متن این سوگند تعدادی از اصول مهم حرفه وکالت در فرانسه را یادآور می‌شود.

شخص قسم خورده از این پس حرفه وکالت دادگستری را رسماً پذیرفته، اما ازنظر کانون به عنوان وکیل کارآموز مشغول بهکار می‌شود.

ث) کارآموزی وکالت دادگستری در فرانسه

دراینجا نباید دوره کارآموزی در فرانسه را با کارآموزی وکالت در ایران تشبیه کرد زیرا این دوره برای وکیل فرانسوی پس از دریافت پروانه وکالت آغاز می‌شود و نه قبل از آن و برای دریافت آن. درنتیجه، تفاوت اساسی که باید بدان اشاره کرد این است که وکیل کارآموز در فرانسه درمقام وکیل عمل می کند و دارای تقریباً تمامی اختیارات و وظایف یک وکیل می‌باشد، درحالی که در ایران چنین نیست.

از آنجا که حرفه وکالت دادگستری مسؤولیت شخصی و اجتماعی زیادی را دربردارد، اعتقاد براین است که وکیل باید در ابتدا نزد وکیل یا وکلای باتجربه‌ای آغاز به کار کند و مدتی زیرنظر آنان شاغل باشد تا تجربه کسب کند. بدین لحاظ و به منظور حمایت از منافع موکلان، قانون وکلایی که جدیداً وارد حرفه شده‌اند را به مدت دو سال از داشتن دفتر شخصی منع کرده است و کانون وکلا را مأمور نظارت براین ممنوعیت کردهاست.

بنابراین منظور در اینجا از وکیل کارآموز وکیلی است که این دوره دوساله، اشتغال اجباری نزد وکیل باتجربه‌ای را طی می‌کند. لازم به ذکر است که عنوان کارآموز برای وکیل فرانسوی فقط در روابطش با کانون و همکاران خود مطرح است؛ برای اشخاص ثالث و بویژه موکل خود، او به عنوان وکیل دادگستری عمل می‌کند و نیازی به شرح وضعیت خود در مقابل کانون را ندارد. به همین دلیل روی کارت ویزیت خود عنوان وکیل دادگستری را قید می‌کند.

معذالک، در این مدت دوساله کارآموزی، وکیل تازهکار موظف است در تعداد معینی کلاس آموزش حرفهای و تخصصی یا کنفرانس ها حضوریابد. هدف از این آموزش تکمیلی، تقویت معلومات حقوقی وکلای کارآموز است.

پس از این دوره دوساله، وکیل کارآموز گزارشی از وکیل سرپرست خود درباره فعالیتش طی دوره کارآموزی را به کانون وکلا ارایه داده و از کانون درخواست صدور گواهی پایان دوره کارآموزی را می نماید. شایان ذکر است که دوره کارآموزی از لحاظ مالیاتی و همچنین مخارج کانون مزایای زیادی دارد، لذا درگذشته بسیاری از وکلا سعی داشتند این دوره را تاحد امکان، یعنی تا سه یا حتی پنج سال به درازا کشانند، تا اینکه چندسال پیش کانون مدت این دوره را به دوسال محدود ساخت.

پس از آن، وکلایی که مایل باشند می‌توانند به تنهایی یا بایک یا چند تن از همکاران دفتر وکالتی را دایرکرده و به طور مستقل فعالیت خود را ادامه دهند.

ح) اعطای درجه تخصص به وکلا

پس از اصلاح ۱۹۹۰ و پیرو بخشنامه مورخ ۸ ماه ژوئن ۱۹۹۳ میلادی، وکلای دادگستری در فرانسه می‌توانند دربعضی زمینه‌های حقوقی یا قضایی درجه تخصص دریافت نمایند. این درجه صرفاً افتخاری، برای وکلایی درنظر گرفته می‌شود که در انجام حرفه خود در زمینه خاصی تجربه و یا شهرتی کسب کرده اند. کانون وکلا، پس از ارزیابی و تأیید تجربه و صلاحیت متقاضیان، امتحاناتی برگزار می‌کند و درصورت موفقیت شرکت کننده، به او درجه افتخاری متخصص در رشته موردنظر را اعطا می‌کند. به عنوان مثال، بعضی رشته های تخصصی عبارتند از : حقوق کیفری، حقوق عمومی، حقوق تجاری، حقوق شرکت‌های تجاری، حقوق مالیاتی، حقوق کار، حقوق روابط بین‌المللی، یا حقوق محیط زیست و حقوق املاک و مستغلات.

نظارت انتظامی کانون بر اجرای حرفه وکالت، به منظور حفظ شأن و اعتبار شغل

کانون های وکلا در فرانسه بر عملکرد اعضای خود و رعایت مقررات حاکم بر شغل آنان نظارت میکنند و بدین منظور، درمواقع بروز تخلف، به صورت محکمه انتظامی وکلا عمل می‌کند.

هرکانونی از تشکیلات انتظامی برخورداربوده و هر ساله هیأت مدیره کانون اعضای اصلی و علی‌البدل آن را انتخاب و از میان آنان رئیسی تعیین مینماید و اسامی آنان را در بولتن کانون منتشر می‌کند.

هرکانونی دارای چند تشکل انتظامی بوده که تعداد آنها نسبت به اهمیت کمّی کانون متفاوت است. هریک از این تشکل‌ها تحت ریاست یکی از رؤسای سابق کانون که عضو فعلی هیأت مدیره باشد اداره می‌شود که این بیانگر اهمیتی است که برای اینگونه فعالیت‌های کانون قائل شده‌اند. رییس هر تشکل انتظامی بویژه بر رعایت آیین دادرسی و ابلاغ تصمیم‎های محکمه نظارت می‌کند.

رئیس کانون، پرونده‌های مطروحه را میان تشکل‌های انتظامی –براساس معیاری که خاص هر کانونی است- توزیع می‌کند. درصورتی که محکمه هنگام بررسی پرونده‌ای به دلیل بغرنجی یا اهمیت قضیه صلاح بداند، می‌توانند آن را به تشکل انتظامی عامی (formation pleniaire) که از اعضای کلیه تشکل‌های انتظامی تشکیل می‌شود، ارجاع دهد.

منبع: مجله حقوقی دادنامه