نخستین وزیر مبتنی بر هوش مصنوعی در دولت آلبانی
فهرست
وکلاپرس– دیِلا (Diella) وزیر جدید و ساختهشده با هوش مصنوعی آلبانی در تاریخ ۱۸ سپتامبر ۲۰۲۵ در تیرانا، در جریان جلسه پارلمان برای رأیگیری درباره دولت جدید آلبانی سخنرانی میکند.
به گزارش وکلاپرس، نخستین وزیر مبتنی بر هوش مصنوعی در دولت آلبانی «دیِلا» (Diella) نام دارد. دیلا در ژانویهٔ ۲۰۲۵ بهعنوان دستیار مجازی در پلتفرم e-Albania معرفی شد، جایی که به شهروندان در دسترسی به خدمات دولتی دیجیتال کمک میکرد. دیلا در ژانویهٔ ۲۰۲۵ بهعنوان دستیار مجازی در پلتفرم e-Albania معرفی شد، جایی که به شهروندان در دسترسی به خدمات دولتی دیجیتال کمک میکرد.
نام Diella به زبان آلبانیایی به معنی «خورشید» است.
بیشتر بخوانید:
نویسنده: کی روبچک
شوخی نمیکنم. آلبانی برای اولینبار در جهان یک الگوریتم مبتنی بر هوش مصنوعی را بهعنوان وزیر دولت منصوب کرده است. این الگوریتم «دیلا» نام دارد که در زبان آلبانیایی به معنی خورشید است. دیلا رسماً بهعنوان وزیر هوش مصنوعی منصوب شده تا وظیفه نظارت بر سامانه دولتی تدارکات عمومی را که با بیشترین فساد ممکن دستبهگریبان است برعهده بگیرد. دیلا یک آواتار دیجیتال است که برای ارتباط مردم با الگوریتمهای مجازی طراحی شده است. او با لباس سنتی آلبانیایی ظاهر میشود، روسری بر سر دارد و دستهای خود را به شکل یک انسان حرکت میدهد. او به زبان آلبانیایی صحبت میکند و صدایش آرام و اطمینانبخش است. حرکت چشم چپ او گاهی با چشم راست هماهنگی ندارد که در ویدئوهای مبتنی بر هوش مصنوعی بسیار رایج است. اگر این مشکل را کنار بگذاریم، صدا و تصویر دیلا به یک زن میانسال خوشبرخورد شباهت دارد.
دیلا اولینبار در روز ۱۸ سپتامبر در پارلمان آلبانی بهعنوان وزیر صحبت کرد. این سخنرانی که ۳ دقیقه به طول انجامید، از قبل آماده شده بود تا جوابگوی انتقادات باشد. دیلا در خلال صحبتهای خود گفت: «قانون اساسی از نهادهایی میگوید که در خدمت مردم هستند و اشارهای به برخورداری از کروموزوم، گوشت یا خون نکرده است. قانون اساسی از انجام وظیفه، پاسخگویی، شفافیت و خدمتگزاری عاری از تبعیض میگوید. من تضمین میدهم که ارزشهای فوق را مانند همتایان انسانی و شاید حتی بیشتر از آنها رعایت خواهم کرد. من قصد ندارم جای انسانها را بگیرم و به دنبال کمک به آنها هستم.» این جلسه با خشم نمایندگان مخالف همراه شد که بر میزهای خود کوبیدند، فریاد کشیدند و دولت را به تلاش برای کودتا علیه قانون اساسی متهم کردند.
دیِلا راهنمای وبسایت به وزیر دولت ارتقا یافته
اعتراض آنها بالا گرفت و جلسه بعد از پرتاب کاغذ از سوی نمایندگان متوقف شد. این اولین حضور دیلا نبود. او پیش از انتصاب ناگهانی به مقام وزارت بهعنوان دستیار دیجیتالی وبسایت دولت آلبانی کار میکرد تا شهروندان را در دسترسی به اطلاعات مربوط به خدمات دولتی راهنمایی کند. اکنون که به گذشته نگاه میکنیم، متوجه میشویم که معرفی اولیه دیلا ارتباط با نوآوری نداشت و بیشتر یک برنامه آزمایشی بود. ظاهراً دولت قصد داشت واکنش مردم را نسبت به شخصیت او بسنجد و احتمالاً نتیجه کار مثبت بوده است، چرا که با وقفهای کوتاه از راهنمای وبسایت به وزیر دولت ارتقا یافته است.
ادی راما، نخستوزیر آلبانی، با قاطعیت از دیلا دفاع کرده و او را از ملزومات نوآوری و شفافیت دانسته و گفته که دیلا میتواند با فساد مبارزه کند. به گفته راما، مناقصات دولتی در آینده عاری از فساد خواهند بود، زیرا تحت نظارت دیلا انجام خواهند گرفت. راما گفته که دیلا هرگز نمیخوابد، منافع شخصی ندارد، حقوق نمیگیرد و قوم و خویشی هم ندارد. ماجرای قوم و خویشها جزو مشکلات بزرگ آلبانی محسوب میشود. راما در پارلمان آلبانی تأکید کرد که الزامات عضویت در اتحادیه اروپا بهقدری دشوار است که نیروی انسانی بهتنهایی راه به جایی نمیبرد و دیلا نقش مهمی در تحقق هدف آلبانی برای پیوستن به اتحادیه اروپا خواهد داشت که قرار است در سال ۲۰۳۰ به نتیجه برسد. منتقدان دیلا میگویند وجود او به پنهانکاری در امور مالی عمومی دامن میزند، اما آنها نمیتوانند برای ادعای خود دلیل بیاورند. اکنون که یک شخصیت دیجیتالی مبتنی بر هوش مصنوعی به وزارتخانه هوش مصنوعی راه پیدا کرده است، پرسشهای فراوانی به ذهن متبادر میشود؛ از جمله اینکه چه کسانی از دانش و مهارت کافی در زمینه هوش مصنوعی برخوردارند تا بتوانند بر وزیر هوش مصنوعی نظارت کنند؟
این اتفاق در نوع خود بیسابقه است. بعضی از رسانهها آن را اقدامی تبلیغاتی خواندهاند، اما دولتها و نهادهای دیگر در سکوت در حال ارزیابی این آزمایش جسورانه هستند تا ببینند قانونگذاران و پیمانکاران دولتی با سامانهای که شکل و شمایل انسانی هم دارد چگونه برخورد میکنند. سامانههای هوش مصنوعی روزبهروز پیچیدهتر میشوند، تا جاییکه بسیاری از برنامهنویسان خبره دیگر قادر به درک کدهای آن نیستند و بهناچار از همان هوش مصنوعی برای ترجمه و تفسیر دادهها بهره میگیرند. دیلا سامانهای است که تعامل با مجموعه عظیم دادههای هوش مصنوعی را سادهتر میکند؛ مجموعهای که میلیاردها داده مرتبط با جمعیت ۳ میلیون نفری آلبانی را شامل میشود. از این گذشته، دیلا دائماً به ما یادآوری میکند که انسان نیست و صرفاً نقاب یک تحلیلگر هوش مصنوعی را روی صورت خود گذاشته که زبان هوش مصنوعی را به زبان انسان برمیگرداند.
این پدیده بهطور کلی جدید است، اما تحقیقات اخیر در حوزه روانشناسی تا حدودی نشان میدهند که این مسیر چه سرانجامی خواهد داشت. مطالعه اخیر مجله نیچر نشان میدهد افرادی که تصمیمگیری را به هوش مصنوعی محول میکنند، تمایل بیشتری به رفتارهای متقلبانه دارند. محققان در ۱۳ آزمایش که بیش از ۸ هزار داوطلب در آنها حضور داشتند، بازیهای رومیزی، اظهارنامههای مالیاتی و امور مالی را مورد بررسی قرار دادند. نتایج نشان داد زمانی که تصمیمگیریها برعهده ماشین است، داوطلبان بیشتر تقلب میکنند، زیرا تصورشان این است که مسئولیت اخلاقی این کار به سیستم بازمیگردد. وقتی ماشین بهجای انسان تصمیم میگیرد، احساس مسئولیت به حداقل میرسد و انسان تمام تقصیرها را به گردن سیستم میاندازد. زمانی هم که هوش مصنوعی شکل و شمایل انسانی به خود میگیرد، این شکاف اخلاقی بزرگتر میشود. انسان به راحتی به نقاب هوش مصنوعی اعتماد کرده و رفتارهای پشت این نقاب را به آسانی توجیه میکند.
پارادوکس مهمی در این ماجرا به چشم میخورد. اعتماد عمومی به هوش مصنوعی در کل جهان رو به افول است، اما دولتها و شرکتها استفاده از آن را با شتاب فراوان گسترش میدهند. براساس شاخص اعتماد ادلمن در سال ۲۰۲۴، اعتماد جهانی به شرکتهای هوش مصنوعی از ۶۱ درصد در سال ۲۰۱۹ به ۵۳ درصد در سال ۲۰۲۴ کاهش یافته است. روند نزولی در آمریکا شدیدتر بوده و از ۵۰ درصد به ۳۵ درصد رسیده است. شکاف بین وعده بیطرفی و واقعیت نهفته در پسِ اهداف پنهانی، اعتماد عمومی را خدشهدار کرده است. پارادوکس یا شاید طنز ماجرا در این است که هرچه اعتماد مردم کمتر میشود، میزان مواجهه آنها با هوش مصنوعی افزایش مییابد.
این اولینبار است که به یک مقام دولتی مبتنی بر هوش مصنوعی شکل و شمایل انسانی اعطا شده است، اما بهطور حتم آخرینبار نخواهد بود. هند به دنبال این است که برای صدور احکام ابتدایی و رسیدگی به میلیونها پرونده معوق از قضات هوش مصنوعی استفاده کند، اما آنها به احتمال زیاد لباس قاضی بر تن نخواهند کرد و شکل و شمایل انسانی هم نخواهند داشت. هوش مصنوعی همیشه از کارایی، مبارزه با فساد و بهینهسازی امور میگوید، اما کدهای آن بهقدری با زبان و فرهنگ انسانی بیگانه هستند که تمایل به ایجاد شکل و شمایل انسانی برای هوش مصنوعی افزایش خواهد یافت تا زبان این سامانهها برای انسانها قابل درک و فهم باشد.
همچنانکه دانش، اعتماد، مسئولیت و تصمیمگیری را به سامانههای غیرانسانی محول میکنیم، پرسشهای بیشتری در رابطه با آینده انسانها به ذهن متبادر میشود که هنوز پاسخی برای آنها نداریم. امیدوارم دیگر وظیفه پاسخدهی به این پرسشها را به هوش مصنوعی نسپاریم. این پرسشها بسیار حائز اهمیت هستند.
چند نکته هست که روشن نیستند یا محل بحثاند:
۱- آیا قانون اساسی اذعان به وزیر غیرانسان دارد؟
تاکنون قانون اساسی آلبانی بهطور صریح وزیری را که غیرانسان (هوش مصنوعی) باشد، پیشبینی نکرده است. منتقدان گفتهاند که منصوب کردن یک سیستم هوش مصنوعی بهعنوان وزیر ممکن است «غیرقانونی» یا «غیرقانون اساسی» باشد.
۲- دستور ریاست جمهوری و اختیارات نخستوزیر
بنا بر منابع، یک دستور یا فرمان ریاست جمهوری صادر شده است که نخستوزیر را مجاز کرده به ایجاد و اداره یک وزیر مجازی هوش مصنوعی.
یعنی این انتصاب بر پایه یک اختیار ویژه بوده، و هنوز مشخص نیست که پارلمان رسماً این نقش را به رسمیت شناخته باشد یا بر آن رای اعتماد داده باشد.
۳- نظارت انسانی و مسئولیتپذیری
- یکی از نکات کلیدی حقوقی: چه کسی مسئول تصمیماتی است که دیلا میگیرد؟
- آیا امکان تجدیدنظر انسانی وجود دارد؟
- آیا دادهها و الگوریتم شفاف و قابل بررسیاند؟
- چه کسی اگر خطا رخ دهد پاسخگوست؟
- تا این لحظه، منابع گفتهاند که جزئیات نظارت انسانی هنوز بهروشنی مشخص نشدهاند.
۴- رسمیت در هیئت دولت / پارلمان
گفته شده که «دیلا» به عنوان یکی از اعضای کابینه معرفی شده است، اما مشخص نیست که در اسناد رسمیِ کابینه یا فهرست وزرا که به قانون یا به ریاست جمهوری داده شده، دقیقا جایگاهی مشابه یک وزیر انسانی داشته باشد.
همچنین مخالفتهایی از طرف احزاب مخالف وجود دارد که این نقش را «فانتزی نمایشی» خواندهاند تا قانونی.
مزایا:
درست است که هنوز چالشها زیادند، اما چند مزیت بالقوه هم دیده میشود:
کاهش امکان تعصب انسانی و فساد
هدف این است که با استفاده از الگوریتمها و معیارهای شفاف در مناقصات عمومی، تصمیمگیری کمتر تحت تأثیر روابط شخصی، فشار سیاسی یا رشوه باشد.
افزایش شفافیت
با اینکه هنوز جزئیات کامل نیست، دیلا میتواند به ایجاد سوابق دیجیتال، گزارشهایی که بتوانند بررسی شوند، و پردازش مناقصات به شکل خودکار کمک کند که مستندسازی بیشتری لازم دارد.
نمادی بودن
معرفی چنین نقشی خودش میتواند نشانهای باشد از اراده دولت برای مبارزه جدی با فساد، و برای جذب توجه بینالمللی، مخصوصاً برای پیشرفت در روند عضویت در اتحادیه اروپا.
افزایش کارایی اداری
دیلا قبلاً بهعنوان دستیار مجازی خدمات دیجیتال ارائه داده است، و به نظر میرسد در پردازش اسناد و خدمات دولتی دیجیتال موفق بوده باشد. اگر بخشی از فرایند مناقصات به شکل دیجیتال و خودکار پیش برود، احتمالاً زمان و هزینهها کاهش یابد.
معایب و خطرات:
مسئله مسئولیت و پاسخگویی
اگر تصمیم مناقصهای اشتباه یا تبعیضآمیز گرفته شود، چه کسی پاسخگوست؟ آیا کسی بتواند تصمیم هوش مصنوعی را به چالش بکشد؟ این مسائل حقوقی هنوز مشخص نیستند.
خطر جعبه سیاه بودن
اگر الگوریتمها شفاف نباشند، و دادهها یا معیارها قابل دسترسی و قابل فهم برای مردم و مؤسسات نظارتی نباشند، ممکن است تصمیمها ظاهراً بیطرف به نظر آیند ولی خدای نکرده تحت نفوذ کسی باشند.
خطر سوءاستفاده یا دستکاری
هوش مصنوعی از جهات مختلف میتواند آسیبپذیر باشد: دادههای ورودی میتوانند دستکاری شوند، یا الگوریتمها تحت نفوذ سیاستمداران باشند. اگر نظارت محکم وجود نداشته باشد، این خطر بزرگ است.
مقاومت سیاسی و حقوقی
مخالفان این پروژه آن را نقض قانون اساسی خواندهاند. اگر دادگاه قانون اساسی یا پارلمان آن را تأیید نکند یا تصویب کند، ممکن است بخشی از تصمیمات دیلا با چالش روبهرو شوند.
مسایل اخلاقی و اجتماعی
پذیرش عمومی، اعتماد شهروندان، شفافیت درباره اینکه چگونه تصمیمگیریها صورت میگیرند، حفظ حق دسترسی به عدالت و جلوگیری از تبعیض غیرمستقیم موارد مهماند. مردم باید مطمئن باشند که هوش مصنوعی برای آنها و نه علیه آنها کار میکند.
مسئله قانونی بینالمللی و قواعد اتحادیه اروپا
اگر آلبانی بخواهد به اتحادیه اروپا بپیوندد، باید معیارهای دولتی قانونمدار (rule of law)، شفافیت، پاسخگویی و حقوق بشر را تأمین کند. هرگونه نقص در سیستم تصمیمگیری دولتی، مخصوصاً در مناقصات عمومی، میتواند نسبت به الزامات اتحادیه اروپا چالشزا باشد.
منبع: اپک تایمز فارسی و چت جی پی تی
